Ebrularım

Një shqiptar në shërbim të njerëzimi: Mehmet Akif Ersoj

Abstrakt

Në këtë shkrim synohet të prezantohet tek lexuesi shqiptar mendimtari, poeti dhe aktivisti i madh turk me origjinë shqiptare Mehmet Akif Ersoj. Rëndësia e këtij punimi qëndron në faktin që, Mehmet Akifi është dëshmitar i shekullit më të gjatë të perandorisë Osmane i mbushur me dhimbje e vuajtje për të gjithë kombet që e formonin atë. Vetë poeti është dëshmitar dhe vuajtës i kësaj periudhe të vështirë, aspekt i cili e bën të rëndësishëm studimin e tij. Duke patur parasysh faktin që publiku i gjerë shqiptar nuk ka shumë dijeni rreth Mehmet Akifit këtu është trajtuar në vija të përgjithshme, pa u thelluar e pa bërë analiza të hollësishme jeta, krijimtaria e sistemi i mendimit të tij.

Mehmet Akif

a.    Koha e Akifit

Mesi i shek. XIX karakterizohet nga një vazhdë ngjarjesh të mëdha brenda Perandorisë Osmane, të cilat do e arrijnë kulmin me luftën ballkanike, shpërbërjen e kësaj Perandorie dhe si përfundim i këtij proçesi shpalljen e republikës Turke. Në aspektin politik e administrativ mund të thuhet që revolucioni Grek, lufta Ruso-Osmane, e më vonë formimi i Aleancës Ballkanike ishin faktorë kritikë që çuan në dobësimin ushtarak të Perandorisë. Lëvizjet nacionaliste dobësuan në mënyrë ekstreme fuqinë administrative e ushtarake të perandorisë, e cila përballej deri me një pushtim të vetë qendrës së saj. Mjafton të kujtojmë që u pushtua pothuajse e gjithë Turqia e sotme nga fuqitë e ndryshme, madje edhe Bursa që ishte kryeqyteti i parë i perandorisë me një distancë rreth 200 km larg Stambollit. Në anën tjetër dalja në skenën politike ndërkombëtare e fuqive të tjera të mëdha (duke patur parasysh që deri atëherë në Ballkan sundonte vetëm Perandoria Osmane), e në veçanti Perandoria Austro-Hungareze dhe Rusia (të cilat kishin interesa të drejtpërdrejta), do të krijonin një ekuilibër të ri të politik në gadishullin e Ballkanit. Thënë në një mënyrë tjetër, ekuilibri dhe sistemi politik e administrativ brenda Perandorisë Osmane dhe veçanërisht në Ballkan nuk ekzistonte më. Për më tepër suksesi i revolucionit francez dhe i republikës si formë qeverisjeje, vinte në pikëpyetje dhe monarkinë si formë shteti, që për një pjesë të mirë tanimë ishte de mode. Vetëdija që ndezi revolucioni francez krijoi konfuzitet në përbërjen shumë-kombëtare që formonte shoqërinë osmane. Veçanërisht shtetet ballkanike u vunë në pararojë të kësaj lëvizje me pasojë shpërbërjen e vetë perandorisë. Për më tepër dhe vetë kasta intelektuale e perandorisë ishte pesimiste në nevojshmërinë e vazhdimësisë së perandorisë.

Në aspektin ekonomik gjendja e perandorisë dhe e kombeve, që e formonin atë ishte tepër e vështirë. Zhvillimi i rrugëve detare ishte një goditje e madhe ekonomike për perandorinë, e cila ishte një urë lidhëse mes lindjes e perëndimit, e që Turqia përfitonte shuma të konsiderueshme vetëm nga doganat. Tashmë ky sistem nuk funksiononte më. Modernizimi dhe zhvillimi ushtarak i perëndimit dhe prapambetja e perandorisë në këta dy fusha, që kishin në themel ekonominë, e bënte të domosdoshme një reformë të gjerë në Perandorinë Osmane. Industrializimi, i cili i dha një hov të madh ekonomisë evropiane në Perandorinë Osmane nuk ndodhi dhe pse perandoria bëri përpjekje të rëndësishme siç ishte vetë Tanzimati. Sistemi i Tanzimatit ishte përpjekja e fundit me konsensusin e intelektualëve osmanë, për të ndërtuar një ekuilibër të qëndrueshëm në gjendjen e dobët ekonomiko-politike, në të cilën perandoria gjendej. Lindja e burimeve të largëta ose kolonizimeve pati një impakt të madh në pasurimin e zhvillimin ekonomik te fuqive të mëdha, e në anën tjetër një varfërim të ekonomisë Osmane, e cila deri atëherë ishte tregu furnizues i fuqive të tjera. Një faktor tjetër tepër kryesor në varfërimin e perandorisë ishte dhe angazhimi në shumë luftëra, apo aksione ushtarake brenda dhe jashtë perandorisë, të cilat përbënin fatura tepër të mëdha për buxhetin e Perandorisë Osmane.

Një përbërës tjetër shumë i rëndësishëm i jetës sociale brenda perandorisë Osmane, që ishte në një moment krize ishte dhe elementi kulturor. Duke patur parasysh modernizimin dhe përparimin në aspektin ekonomik e kulturor të shoqërisë perëndimore, një pjesë e mirë e intelektualëve osmanë, pësuan një panik, i cili u pasua me një krizë identiteti. Sidomos në fillim të viteve 1900, kjo krizë pësoi rritje tek intelektualët, ku në popull do të pasqyrohej me një imitim apo dhe adhurim të kulturës perëndimore. Kultura e salloneve, veshjeve, të folurit e frëngjishtes, muzika e shumë elemente të tjerë, ishin moda e kohës, e cila depërtoi deri brenda Portës së Lartë. Në këtë kontekst, edhe grupi i intelektualëve me konservatorë do të karakterizohet nga momente mëdyshjesh. Edhe vetë tek Akifi, apo tek kategoria e mendimtarëve të ngjashëm me të, vihen re luhatje, apo mëdyshje në vijën e mendimit apo shkrimet e tyre. Kjo mëdyshje, asnjëherë nuk duhet kuptuar në ndryshim, apo mëdyshje qëllimi, apo bindjeje, por në luhatje të përkohshme ndoshta edhe me karakter emocional. Duke parë ndryshueshmërinë mes përkatësisë fetare të perëndimit e asaj te Osmanëve, e cila përbënte dhe identitetin kryesor të përkatësisë brenda perandorisë, një pjesë e mirë e intelektualëve nisën të pëshpërisin më tepër madje dhe të debatonin disa elemente, që deri atëherë ishin tabu. Qasja e shteteve të reja evropiane kundrejt kishës dhe vendosja e laicizmit e prangosja e fesë, si një element mes personit dhe Perëndisë, si një prej shtyllave kryesore te shteteve perëndimore ishte një tjetër shkak debatesh të mëdha tek intelektualët osmanë.

Ja pra, Mehmet Akif Ersoj lindi në një periudhë të vështirë ekonomike, politike e kulturore për shoqërinë, perandorinë e qytetërimin të cilit i përkiste. Padyshim, që këta elemente do të ndikojnë thellësisht në jetesën, në formimin intelektual, për pasojë dhe në poezinë e tij. Si një person aktiv dhe i ndjeshëm ndaj problemeve të shoqërisë, shkrimi, mendimi, aktiviteti dhe përpjekjet e Mehmet Akif Ersojit duhet të trajtohen në këtë kontekst.

b.   Një jetë plot përpjekje

Sipas të dhënave, Mehmet Akif Ersoj lindi në lagjen Fatih të Stambollit, në muajin Shevval të vitit 1290 Hixhri (Nëntor ose Dhjetor 1873) dhe ndërroi jetë më 27 Dhjetor 1936 po në Stamboll. Babai i tij Tahir efendiu ishte i biri i Nuredin Agait nga fshati Shushicë e Pejës dhe njëri ndër mendimtarët e kohës. Në të njëjtën kohë ai ishte dhe mësues në medresenë e Fatihut në Stamboll. Siç shprehet dhe vetë Akifi, mësimet e para dhe në veçanti leximin e Kur`anit dhe gjuhën arabe i ka mësuar nga babai i tij. Ndërsa e ëma e Mehmet Akifit ishte zonja Emine Sherife me origjinë nga Buharaja.[1] Po të vihet re familja e tij është një shembull tipik i shoqërisë osmane; babai nga perëndimi, nëna nga lindja, që jetojnë në metropolin e botës, në Stamboll. Këtë aspekt e thekson dhe njëri ndër poetët më të mëdhenj turq Sezai Karakoç, i cili shprehet që, si në anën biologjike, ashtu dhe në atë intelektuale, Mehmet Akif Ersoji përbën një sintezë mes Lindjes dhe Perëndimit.

Për sa i përket jetës së tij familjare dimë që Mehmet Akifi është martuar në moshën 25 vjeçare me zonjën Ismete. Edhe pse patën një jetë të vështirë në aspektin ekonomik, duke patur parasysh faktin, që Mehmet Akifi i harxhonte të ardhurat për idealet e tij, mësojmë që patën një jetë të lumtur familjare. Këtë aspekt Mehmet Akifi e thekson dhe në një poezi, të cilën ai i dedikon bashkëshortes së tij. Nga martesa e tyre mësojmë që patën 6 fëmijë, emrat e të cilëve ishin Xhemile, Feride, Suat, Ibrahim Naim, Emin dhe Tahir.

Në lidhje me karakterin, jetën dhe veprimtarinë e tij na kanë ardhur shumë dokumente, ku më të rëndësishmet janë kujtimet e shokëve e miqve të shumtë të tij. Madje dhe vetë djali i Akifit ka shkruar në lidhje me jetën e të atit, duke prekur deri te anët më private të familjes, gjë që e bën më të thjeshtë dokumentimin dhe shkrimin e jetës së Akifit. Sipas kujtimeve të miqve të tij mësojmë që, përveç anës zyrtare të Akifit, në të cilën ai njihet si tepër serioz, madje dhe i vazhdë në jetën personale por me miqtë na paraqitet shumë i gjallë. Ai kishte një interes dhe dije të hollësishme rreth muzikës lindore e perëndimore, merrej me sporte të ndryshme, si hedhjen e gjyles, mundjen dhe ecjen në distanca të gjata. Ai ishte gazmor në biseda, madje bënte edhe shaka e batuta me miqtë e tij. Sipas kujtimeve të shumta, del në pah se bisedat apo takimet me miqtë e tij, karakterizoheshin nga recitimi i poezive, këndimi i ilahive e këngëve të ndryshme.[2] Ai ishte shumë korrekt dhe i përpiktë në marrëdhëniet me miqtë dhe njerëzit e tjerë që e rrethonin. Nga kujtimet rreth tij, mësojmë që kjo anë përbënte njërin ndër virtytet më të rëndësishme që e karakterizonin atë.

Ai kishte mbaruar shkollën e veterinarisë, por gjatë jetës së tij përveç shkrimit do të ushtrojë punë e detyra të ndryshme si: mësues i gjuhës turke në shkolla të ndryshme, punonjës i shtetit, mësues letërsie, deputet, pjesëmarrës në luftë, drejtues fetar, shkrues për revista, pjesëmarrës dhe drejtues në organizata të ndryshme, si dhe ka udhëtuar si i ngarkuar nga shteti në vende të ndryshme, si Berlin, Egjipt, Liban, Arabi, Shqipëri etj.[3] Në ditët e sotme nxirret në pah vetëm ana poetike e Mehmet Akif Ersojit, ose më mirë vjersha, që ai shkroi e që u zgjodh si himni i Turqisë. Por edhe ana aktiviste e tij ishte tepër e rëndësishme. Mjafton të përmendet fakti që, ai dhe pse ishte i angazhuar në punë nuk mund të rrinte duarlidhur dhe mori pjesë në luftën e Çanakkalasë. Pas lufte ai do të marrë pjesë në parlament, duke mbrojtur të drejtat e qytetarëve të vendit të tij. Kur e kërkon nevoja ai do të lëvizë çdo cep të vendit për t’i udhëzuar ose për t’u transmetuar atyre dijet fetare. Po me vendim parlamenti dhe me propozim të Bashkësisë së Punëve Fetare ai u caktua të bëjë përkthimin e Kur’anit më 21 Shkurt 1925.[4] Do të bashkëpunojë dhe në një revistë të rëndësishme për kohën si Sebilürreşad, ku në shumicën e rasteve do të përkthejë dhe dijetarët e kohës në gjuhën turke për t’i prezantuar mendimet e tyre rreth problemeve të kohës. Pra veprimtaria e tij është e lidhur ngushtë me të gjitha problemet e nevojat e kohës.

Karakteri dhe virtytet e tij ishin të qarta e të pastra. Ata ishin stolisur me besimin e tij, Islamin. Nga kujtimet për të del në pah se faktori më kryesor i karakterit të tij ishte besa ndaj vendit, shoqërisë e miqve të tij. Poezitë e tij janë shkruar gjithmonë për të tjerët. Të gjithë miqve të tij ai iu ka dedikuar poezi. Të gjithë shokët e tij flasim për bujarinë e madhe që e karakterizonte Mehmet Akif Ersojin. Duke patur parasysh se kur ishte në moshën 14 vjeçare i ishte djegur shtëpia dhe të gjithë jetën e kishte kaluar në shtëpi me qira, ai ishte shumë bujar me të tjerët. Ja çfarë transmeton një mik i tij: “Një natë na pati ftuar për çaj në shtëpinë e tij. Teksa po bëheshim gati të shkonim, ai po vinte me shpejtësi drejt nesh dhe tha: sonte çajin do e pimë te ju. Padyshim që u gëzova por dëshiroja të dija dhe arsyen. Kur e pyeta m’u përgjigj duke qeshur: qilimin e dhomës sonë ia kishin dhënë një të varfëri.”[5]

Akifi kishte një jetë tepër të vështirë dhe shumë herë me pengesa, por të gjitha këta nuk përbënin asnjë pengesë për të sepse ai kishte një mision tepër të qartë. Në aspektin ekonomik ai pati një jetë të vështirë për arsye se kur ishte në moshë të re atij iu dogj shtëpia dhe paskëtaj të gjithë jetën do e kalonte me qira, sepse të gjitha të ardhurat e veta do t’i harxhonte në shërbim të idealeve të tij. Edhe vdekja atë e gjeti në shtëpinë e njërit ndër miqtë e tij më të afërt, Said Halim Pashës, i cili ishte nipi i Mehmet Aliut të Egjiptit, pra me origjinë shqiptare.[6] Tek ai nuk ka nënshtrim. Akifi nuk hesht kundrejt padrejtësive. Këtë e shohim në poezinë e tij, por dhe në jetën e tij. Transmetohet që, kur ai ishte nëndrejtor në një shkollë dhe në një rast kur drejtori i shkollës pezullohet nga puna në një mënyrë të padrejtë Mehmet Akifi jep menjëherë dorëheqje si reagim kundrejt kësaj padrejtësie.[7] Ai i njihte nga afër problemet e kohës dhe pikërisht kjo arsye e shtynte atë të ishte tepër i ndjeshëm kundrejt këtyre problemeve. Vetëm në këtë kontekst mund të shpjegohet veprimtaria, poezia dhe jeta e Mehmet Akifit.

Për të kuptuar dhe një herë karakterin e Mehmet Akif Ersojit mjafton të shihet dhe mënyra e shkrimit të Himnit të Flamurit. Nevoja për një himn u zyrtarizua me një shpallje gare nga parlamenti më 7 nëntor 1920 dhe u caktua një shumë prej 500 lirash, si shpërblim për fituesin e konkursit. Hasan Basri Çantaji rrëfen se propozimeve për pjesëmarrje Akifi i refuzonte, duke thënë se pas kësaj moshe nuk futej në garë e të merrte dhe para për diçka tepër të rëndësishme siç ishte himni. Dhe pse pranë parlamentit u dorëzuan mbi 700 vjersha të ndryshme, asnjëra nga ata nuk u pa në lartësinë e duhur për t’u bërë himn kombëtar. Dhe pse i ishte shkruar një kërkese zyrtare për të marrë pjesë në konkurs, Akifi e kishte refuzuar atë. Me një “lojë” të mikut të tij Hasan Basri Çantajit, sikur i kishte dhënë fjalë në emër të Akifit zyrtarëve për shkrimin e himnit me kusht që të anullohej kushti i shpërblimit për fituesin, u bë e mundur që Mehmet Akif Ersoj të ndërmarrë hapin për shkrimin e himnit, të cilin e mbaroi në dy ditë dhe që u pranua njëherazi nga parlamenti me 12 Mars 1921.[8] Poezinë e himnit ai e ka lënë jashtë librit të tij Safahatit, duke thënë që atë e ka lënë në zemrën e kombit turk.

Ai bëri një jetë tepër aktive, sepse Akifi ishte i vetëdijshëm, që në rrethanat në të cilat gjendej qytetërimi i tij, nuk kishte kohë për të humbur. Ai do të kontribuonte me jetën, pasurinë, mendimin, poezinë e shpirtin e tij, deri në frymën e fundit për idealet që ai mbartte. Kontributi dhe veprat e tij duhen trajtuar në mënyrë tepër të kujdesshme, sepse kjo ishte periudha kur një perandori qindra vjeçare do të kthehej në një republikë. Në këtë proçes detyra më e rëndësishme binte mbi intelektualët, të cilët me shkrimet, konferencat apo ligjëratat e sjelljen e tyre, duhet të motivonin një shoqëri të dobët psikologjikisht e materialisht. Në këtë kontekst duhet të shihet dhe veprimtaria e tij, e cila pasqyronte karakterin e poetit të madh.[9]

c.    Një stil i veçantë shkrimi

Para se të trajtojmë anën teknike të shkrimeve të Mehmet Akif Ersojit, le të hedhim një sy mbi shkrimet e tij në përgjithësi. Ai ka nisur të shkruajë që në moshën dymbëdhjetë vjeçare dhe poezitë e tij janë botuar në revista të ndryshme, qëkur ai ishte në shkollë. Një pjesë e mirë e shkrimeve të tij u botuan në revista të ndryshme si Resimli Gazete, Serveti Fünun, e që nuk janë brenda Safahatit. Mendimet e tij politike kryesisht janë në formën e shkrimeve, kritikave, apo dhe përkthimeve të ndryshme të botuara në revistat Sırat-ı Müstakim dhe Sebilü’r-Reşad në të cilat ka qenë aktiv.[10] Vepra më kryesore e tij Safahati përbëhet nga shtatë libra të botuara veç kur ishte ai gjallë dhe të përmbledhura në një vëllim të vetëm pas vdekjes së tij. Ai ka 11.240 strofa.[11] Përveç anës poetike Mehmet Akif Ersoj ka qenë shumë frytdhënës edhe në shumë fusha të tjera duke lënë pas një korpus të larmishëm. Shkrimet e tij mund të përmblidhen në kategori të ndryshme si; shkrime rreth personave të ndryshëm, shkrime mbi fenë e atdheun, shkrime mbi gjuhën, vlerësime ose kritika rreth librave të ndryshëm, shkrime mbi poezinë, mbi letërsinë dhe rregullat e shkrimit, shkrime rreth edukimit dhe dijes, përralla e fabula, përkthime të ndryshme nga dijetarë të kohës etj.[12]

Poezia e Akifit është shumë e qartë sepse ajo mbart një mision përbrenda. Për këtë arsye shkrimi i tij mund të konsiderohet si i veçantë në krahasim me shkrimet apo poezinë që lexojmë te poetët e tjerë në përgjithësi. Safahati nuk është një libër me poezi në të cilat ka një brendësi të lartë artistike, pasi ai nuk ka si qëllim këtë, duke qenë se ai duhet ta përçojë sa më parë mesazhin tek lexuesi. Problemi i tij parësor janë prapambetja, varfëria, vuajtja, pushtimi, shpëtimi i shoqërisë dhe për këtë arsye aspekti artistik e humbet rëndësinë.[13] Përmbajtja e shkrimeve të tij përputhet në mënyrën më të qartë me realitetin, gjendjen emocionale dhe mendore të Mehmet Akifit dhe personazheve të tij. Për këtë arsye çdo gjë që ai ka shkruar i dedikohen diçkaje, të gjitha fjalët që ai përdor shkojnë në një adresë të mirëmenduar e të saktë. Këtë aspekt ai e pohon edhe vetë duke u shprehur: “Qëkur e pashë veten time para popullit tim, desha të mendoj shoqërinë para artit tim”.[14] Të gjithë librat e Safahatit janë shkruar në konteks të ngjarjeve historike të kohës së Akifit dhe përçojnë tek lexuesi brengën e tij, qëndrimin dhe zgjidhjen që Akifi i jep problemit të trajtuar. Akademikët e shumtë që kanë bërë studime mbi veprat e tij e cilësojnë Safahatin, si argumentin dhe dëshminë më të gjallë të rënies së perandorisë.[15]

Për këtë arsye mënyrën e të shkruarit të tij mund ta vëmë re edhe te disa poetë, apo shkrimtarë, të cilët përçonin të njëjtat mesazhe me Akifin. Kjo ngjashmëri formohet në kontekstin ideologjik, pasi janë mendimet e ndjenjat e përbashkëta të këtyre poetëve, të cilët mbartin të njëjtat brenga në lidhje me gjendjen e perandorisë. Ndërsa në këndvështrimin artistik mund të thuhet që nga studimet që janë bërë mbi veprat e tij, vihet re që Mehmet Akif Ersoji është ndikuar nga disa poetë të kohës. Ky aspekt vihet re në poezitë e para që Akifi kishte botuar në revista të ndryshme në rininë e tij dhe në poezitë e para të Safahatit. Të gjithë kritikët e pohojnë faktin që në një pjesë të poezive të tij Mehmet Akifi është ndikuar nga Zija Pasha, Mualim Naxhiu dhe Abdulhak Hamidi. Sipas kritikëve, poezitë e tij të hershme karakterizohen nga një mëdyshje apo kërkim strukturor, ndërsa në aspektin e përmbajtjes qëndron lart teza që ai është ndikuar nga Zija Pashai dhe Abdulhak Hamidi.[16]

Nga analizat që kritikët letrarë kanë bërë mbi poezinë e Akifit e Safahatin në veçanti, një pjesë e mirë e kritikëve shprehen që poezia e tij më tepër se mjeshtërinë artistike mbart një mision. Si një shembull i kësaj teze përmendet fakti që në poezitë e Mehmet Akifit ka një dendësi të madhe fjalësh. Sipas kritikëve është e vërtetë që poezia shkruhet me fjalë, por fjalët duhen kursyer. Do të thotë që poezia e mirë është të përçuarit e mesazhit me sa më pak fjalë. Si pasojë mund të thuhet që poezia e Akifit më tepër se një vepër artistike është funksionale. Duke patur parasysh faktin që fjalët në poezinë e tij e kanë gjithnjë një adresë, atëherë teza e poezisë funksionale merr rëndësi.[17] Në këtë kontekst mund të thuhet që poezia e Mehmet Akif Ersojit është edukuese. Përmes problemeve, dialogjeve, ndjenjave që trajtohen në shkrimet e tij, Akifi mundohet ta përçojë mendimin dhe zgjidhjen, që ai i jep problemit të trajtuar në poezi. Në këtë rast lexuesi bëhet vetë pjesë e ndjenjave që përçohen me anë të poezisë, por në të njëjtën kohë kalon edhe një proçes edukimi përmes poezisë së Akifit.

Tematika e shkrimeve të tij është e lidhur ngushtë me sistemin e mendimit të tij dhe me problematikat e shoqërisë. Pikërisht këtu fshihet dhe një lidhje emocionale mes lexuesit shqiptar dhe Mehmet Akif Ersojit. Ai e shpreh në këtë mënyrë shqetësimin për gjendjen e rëndë në të cilën ndodhej atdheu:

“Për shkak të hallit të tre të patruve, një popull tre milion

Pa shih si grihet! Ngrihu, ati im nga varri ku po pushon!

Të gjallët s’vrapuan në ndihmë, të paktën ti u shko…

Shqipëria digjet…. Dhe, kësaj radhe, për tmerr!”[18]

Po në librin e katërt të Safahatit ai jep shembullin e Shqiptarëve për tragjedinë që përjetonte shoqëria e kohës së tij:

“Ndërsa keni për shembull shqiptarët, ç’është ende

Kjo politikë e ngatërruar, kjo çështje pa kuptim?

Më duket se biri juaj nuk e njeh rrugën kah kalon…

Përzejeni, më në fund, hajdutin që ju udhëzon!

Dëgjomëni mua që po, jam shqiptar….

S’kam tjetër ç’them… Vendi im i mjerë!…”[19]

d.   Sistemi i mendimit të Akifit

Në aspektin ideologjik, Mehmet Akif Ersoji është shumë i qartë dhe mendimi i tij përputhet plotësisht me personalitetin dhe veprimtarinë e vetë poetit. Kjo varet edhe nga përgatitja e shëndoshë mendore, që ai kishte kaluar. Përveç njohjes shumë të mirë të gjuhëve dhe shkencave orientale e fetare, Mehmet Akifi kishte dijeni shumë të detajuar dhe të mendimit dhe figurave kryesore perëndimore. Që në rininë e tij Akifi ishte njohur dhe kishte lexuar Shekspirin, Hygoin, Lamartinin, Rusoin, Renanin, Zolan e shumë mendimtarë të tjerë perëndimorë.[20] Në këtë kontekst bëhet më i kuptueshëm koncepti i mendimit të Akifit. Sistemi i mendimit të tij bazohet në një ideologji të kristaltë, e cila pasqyrohet në veprimtarinë dhe shkrimet e tij. Nisur nga shkrimet dhe veprimtaria e tij mund të thuhet që mendimi i Mehmet Akif Ersojit është i përmbledhur një fjali të famshme tijën: “Ta marrim frymëzimin drejtpërdrejt nga Kur’ani; e ta shprehim Islamin sipas konceptimit të kohës”.[21]

Nuk ka dyshim që mendimi i Mehmet Akif Ersojit pasqyrohet qartazi në veprën e tij “Safahat”. Libri i gjashtë i Safahatit me titull Asimi, flet për një djalosh me emrin Asim, i cili jetonte në Stamboll. Asimi na paraqitet si një njeri i fuqishëm, me trup të bëshëm, i cili në të njëjtën kohë merret dhe me sportin e mundjes. Përveç anës sportive Asimi është shumë i suksesshëm edhe ne mësime dhe veçanërisht në shkencat ekzakte. Ndërsa në aspektin shpirtëror, ai është një besimtar i mirë dhe respektues e mbartës i vlerave. Me anë të këtij libri Mehmet Akif Ersoji i paraqet lexuesit të riun e tij ideal, i cili është fizikisht i fuqishëm, zotërues i zhvillimeve më të fundit të shkencës, por edhe praktikues fetar e mbartës i vlerave pozitive për shoqërinë. Në realitet Asimi është vetë dëshira e Mehmet Akif Ersojit për rininë e shoqërisë në të cilën ai jetoi dhe dha kontributin e tij. Në fakt ky shembull e shpjegon më së miri edhe thënien e tij që shembull duhet të jetë Kur’ani, por ai duhet transmetuar tek të tjerët me gjuhën e kohës apo rrethanave në të cilën ndodhet individi.

Në një këndvështrim më të gjerë mund të thuhet që mendimi i Akifit nuk është unik. Ai është formuar në raport me gjendjen politike, ekonomike e kulturore të qytetërimit të cilit i përkiste. Ashtu si ka njerëz, të cilët kanë ndjenja e mendime të përbashkëta edhe qytetërimet mbartin të njëjtat elemente. Në këtë kontekst është normale që Akifi dhe misioni e shkrimet e tij, të kenë “shokë të tjerë” në Turqi, Lindje të Mesme apo në botën Arabe. Muhammed Abduh, Xhemaleddin Afgani, Musa Xharullah dhe Reshid Riza, janë disa nga këta dijetarë, me të cilët Akifi tregon ngjashmëri në mendimet dhe shkrimet e tij.[22] Nga studimet e bëra vihen re paralelizma të mëdha mes shkrimeve të Mehmet Akif Ersojit me ata të dijetarit dhe aktivistit të madh Muhammed Ikbal. Që të dy mbartin të njëjtat brenga, të njëjtat ideale e mendime dhe recetat që i japin shoqërisë janë të ngjashme.[23] Brenga e tyre nuk kishte lidhje me një grup, shoqëri apo komb. Ata i shihnin dhe i trajtonin çështjet në prizmin e qytetërimit. Këtë aspekt e shohim qartë në Safahatin e Akifit, ku ai shkruan për problemet e shoqërisë duke filluar nga Lindja e largët, deri në Ballkanin e Andaluzinë mesdhetare. Akifi në Turqi e Ikbali në Indi përjetonin me zemra të plagosura gjendjen e vështirë në të cilën gjendeshin vendet e tyre. Ata ishin dy bilbilë, që vajtonin fatin e dhimbshëm të popujve të tyre. Përveç të qënurit aktiv në jetën sociale, ata të dy e dhanë luftën e tyre me poezitë e shkrimet që ata nxorën, tematika e të cilave ishin rrugëzgjidhjet për problemet e shoqërisë pjesë e së cilës ishin.

Nuk ka dyshim, që boshti i mendimit të tij është këndvështrimi Islam i sistemit të mendimit në tërësi. Mehmet Akif Ersoj është njëri ndër figurat më kryesore të mendimit Islam në fillimet e shekullit të XX. në Turqi. Për këtë arsye Mehmet Akif Ersoji është konsideruar si figurë model në zhvillimin e mendimit dhe ideologjisë Islame të kohëve moderne. Në citatin e mësipërm, në të cilin është përmbledhur e gjithë filozofia e Mehmet Akif Ersojit, janë dy pika kryesore që për Akifin janë gurë kilometrikë në zgjidhjen e problemeve në të cilat gjendej qytetërimi të cilit i përkiste. Pika e parë konsiston në aspektin që për zgjidhjen e problemeve dhe dobësive që tregonte shteti e shoqëria osmane ekzistonte vetëm një recetë shërimi, i cili ishte Kur’ani. Pra ideologët, administrata, qeverisësit dhe kasta udhërrëfyese e shoqërisë osmane, duhet të mbështeteshin tek principet Kur’anore për të dalë nga gjendja e mjerueshme në të cilën gjendej perandoria. Ndërsa pika e dytë konsistonte në aplikimin e këtyre principeve në përputhje me gjuhën, metodat dhe nevojat e kohës.

e.    Përfundim

Si përfundim mund të themi që, kombi shqiptar përgjatë shekujve i ka dhënë shumë bij njerëzimit. Është e vërtetë që ne si komb nuk i kemi dhënë një qytetërim njerëzimit, por bijtë e këtij kombi kanë shkëlqyer në përparimin e njerëzimit. Shqiptarët kanë dhënë kontribute të mëdha si perandorive të qytetërimit perëndimor, ashtu dhe atyre lindore. Njëri ndër këta njerëz të mëdhenj që i kanë shërbyer njerëzimit, pa dyshim është dhe Mehmet Akif Ersoj. Ky njeri vlerash me origjinë nga fshati Shushicë i Pejës, është shkruesi i himnin të flamurit turk, por dhe njëri ndër mendimtarët dhe aktivistët më të mëdhenj turq të shekullit të kaluar.

Mehmet Akifi na del përpara, si një njeri idealist, si në mendime, ashtu edhe në shkrimet dhe veprimtarinë e tij. I gjendur përballë vështirësive të mëdha në të cilat po kalonte qytetërimi të cilit i përkiste por dhe e gjithë bota, ai e ndiente shumë thellë hidhërimin dhe dhimbjen e shkaktuar në shoqëri. Si një idealist që ishte, Mehmet Akif Ersoji ka kontribuar fizikisht, shpirtërisht e materialisht në plotësimin e idealeve të tij dhe orientimin e shoqërisë drejt vlerave njerëzore. Ai është një bilbil që vajton dhimbjen që ndiente shoqëria të cilës i përkiste. Dy nga shtatë librat që formojnë librin e tij Safahatin, i janë dedikuar veçanërisht luftës ballkanike në të cilën humbën jetën me miliona njerëz të pafajshëm, u shkatërrua e u varfërua i gjithë gadishulli ballkanik. Ai ndien dhimbje e vuajtje për problemet në të cilat gjenden bashkëkombësit e tij, aspekt të cilin e shpreh në poezi të ndryshme kushtuar Kosovës. Problemet e ndarjes së Shqipërisë e trojeve shqiptare dhe sulmet që iu bëheshin këtyre trojeve, zënë një vend të veçantë në botën e tij shpirtërore dhe pasqyrohen gjithashtu edhe në veprën e tij.

Për fat të mirë sot vepra e tij Safahati gjendet e përkthyer dhe në gjuhën e origjinës së Akifit, pra në shqip. Duhet falenderuar përkthyesit por duhet inkurajuar dhe lexuesi ta lexojë vetë Mehmet Akif Ersojin. Rreth tij janë shkruar shumë, por mes tyre ia vlen të theksohen disa më kryesoret. Një ndër punimet më kryesore rreth Mehmet Akif Ersojit është libri Mehmet Akif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları i botuar në Stamboll në dy vëllime i vitit 1939 ku kanë kontribuar dijetarët e intelektualët më të mëdhenj turq të shekullit XX. Në të vërtetë vetëm ky punim është mëse i mjaftueshëm për të treguar figurën shumë-dimensionale dhe karakterin e mendimin e Mehmet Akif Ersojit. Në Turqi çdo vit organizohen konferenca, panele shkencore, sipoziume e mbrëmje letrare në nder të kësaj figure të madhe. Dhe nëse në Turqi rreth tij janë shkruaj mbi dyqind libra e me mijëra ese për fat të keq në Shqipëri ai nuk njihet shumë. Por edhe pse kanë kaluar mbi njëqind vjet nga shkrimet e tij, vërejmë që tematika dhe problemet e trajtuara në ata shkrime, janë shumë koherente me problemet e ditëve të sotme në këtë gjeografi. Kjo tregon madhështinë e Mehmet Akifit, por edhe nevojën e hulumtimit të mëtejshëm e të vazhdueshëm të veprave të tij.

Referenca

Ayçil, Ali, “Dördüncü Kitap (Fatih Kürsüsünde) İçin Dolaylı Bir Şerh”, Karakter Abidesi ve BirÇığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Çağın, Sabahattin, “Akifin Kişiliğine Dair”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Çantay, Hasan Basri, “Anılarda Akif”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Erol, Murat, “Sath-ı Vatan ya da Mehmet Akıf Ersoy’un Makaleleri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Ersoj, Mehmet Akif, Fletët, Përkth. Mithat Hoxha, Logos-A, Shkup 2006.

Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, AkvaryumYayınevi, İstanbul 2006.

Hece Dergisi, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Sy. 133, Ankara 2008.

Kara, Mustafa, İstiklalimizin Bülbülü Mehmet Akif Ersoy, Özal Matbaası, İstanbul 2012.

Okay, Orhan, “Mehmet Akif’in Karakteri ve Sanatı”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Okay, M. Orhan, Düzdağ, M. Ertuğrul, “Mehmet Akif Ersoy Maddesi”, TDV Islam Ansiklopedisi, C. XXVIII, Ankara.

Özalp, N. Ahmet, Said Halim Paşa: Tüm Eserleri, Anka Yayınları.

Özdenören, Rasim, “Müslüman Bir Düşünür Olarak Mehmet Akif’in Çelişkileri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Şahin, Mustafa, “Mehmet Akif/ Muhammed İkbal Ümmet-i Muhammedin Mahzun İkizleri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

Taşdelen, Vefa, “Safahat’ın Eğitim İmaları”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008.

[1] Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, AkvaryumYayınevi, İstanbul 2006, s. XIII; Për të dhëna më të detajueshme rreth jetës, shkrimeve dhe veprimtarisë së Mehmet Akif Ersojit shiko dhe përkthimin Shqip të Safahatit: Ersoj, Mehmet Akif, Fletët, Përkth. Mithat Hoxha, Logos-A, Shkup 2006:66.

[2] Çantay, Hasan Basri, “Anılarda Akif”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:541.

[3] Për të dhëna më të detajuara rreth jetës së Mehmet Akifit shiko: Kara, Mustafa, İstiklalimizin Bülbülü Mehmet Akif Ersoy, Özal Matbaası, İstanbul 2012:11-39.

[4] Okay, M. Orhan, Düzdağ, M. Ertuğrul, “Mehmet Akif Ersoy Maddesi”, TDV Islam Ansiklopedisi, C. XXVIII, Ankara, s. 433.

[5] Çantay, s. 527-528.

[6] Özalp, N. Ahmet, Said Halim Paşa: Tüm Eserleri, Anka Yay., s. 7.

[7] Çağın, Sabahattin, “Akifin Kişiliğine Dair”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:618.

[8] Okay, Düzdağ, s. 433.

[9] Hece Dergisi, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Sy. 133, Ankara 2008:4.

[10] Erol, Murat, “Sath-ı Vatan ya da Mehmet Akıf Ersoy’un Makaleleri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:182.

[11] Okay, Düzdağ, s. 436.

[12] Për të dhëna me të detajueshme rreth tematikës së shkrimit të Mehmet Akif Ersojit shiko: Erol, s. 183-194; Gjithashtu për bibliografinë e shkrimeve, përkthimeve shiko: Kara, s. 41.

[13] Taşdelen, s. 149.

[14] Okay, Orhan, “Mehmet Akif’in Karakteri ve Sanatı”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:9.

[15] Ayçil, Ali, “Dördüncü Kitap (Fatih Kürsüsünde) İçin Dolaylı Bir Şerh”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:288.

[16] Okay, Düzdağ, s. 436.

[17] Taşdelen, Vefa, “Safahat’ın Eğitim İmaları”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:149.

[18] Ersoj, f. 281.

[19] Ersoj, f. 284.

[20] Okay, Düzdağ, s. 434.

[21] Erol, s. 184.

[22] Özdenören, Rasim, “Müslüman Bir Düşünür Olarak Mehmet Akif’in Çelişkileri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:73.

[23] Şahin, Mustafa, “Mehmet Akif/ Muhammed İkbal Ümmet-i Muhammedin Mahzun İkizleri”, Karakter Abidesi ve Bir Çığlık Olarak Mehmet Akif Özel Sayısı, Hece Dergisi, Sy. 133, Ankara 2008:56.

Marre nga: Zani i Nalt

GEÇMİŞ'DEN GÜNÜMÜZE ARNAVUTLUK TARİHİ

*9-10 ve 11 Aralık 2004 Tarihlerinde Türk-Arnavutluk dostluk gurubu'nun davetlisi olarak gittiğimiz Arnavutluğun Başkenti, Tiran, Kuruja ( Akçahisar) İşkodra, Elbasan, Avlonya (Vİlora),Durus ( Dıraç) ve Beraat' da araştırma ve inceleme yaparak hazırladığımız belgeselin senaryo ve araştırma yazısını siz değerli okurlarımız için yayınlıyoruz.

Akıncıların atla gittiği yolları uçakla gidiyoruz

Türk-Arnavutluk dostluk gurubu'nun davetine gazeteci ve Televizyon programcısı olarak katılmadan önce Arnavutluk'a gidecek grup içinde Marmara Üniversitesi öğretim üyelerinden ve Yönetim kurulu üyesi tarihçi yazar Doç.Dr. Haluk Dursun da var. kendisini kitap ve yazılarından tanıdığım Haluk Dursun hoca ile daha önce Bulgaristan ve Tunus gezisinde birlikte olmuştum. Osmanlı Kültür coğrafyası ile ilgili çok geniş bilgiye sahip olan Haluk Dursun geziye katılan ekibe rehberlik yaparak bilgiler verecek.

Arnavutluk'a giderken uçakta yeniden Haluk Dursun'un " Nil'den Tuna'ya Osmanlı Yazıları " adlı kitabındaki Arnavutluk bölümünü bir kez daha okuyorum.1.5 saatlik uçak yolculuğunda Arnavutlukla ilgili kaynak eserleri yeniden gözden geçiriyorum. Osmanlı akıncılarının günlerce at sırtında gittiği Rumeli topraklarını havadan gitmek bize çok farklı bir duygu yaşatıyor. Zaman zaman elimdeki notlardan başımı kaldırarak uçağın penceresinden Rumeli topraklarını seyrederken bu topraklarda 500 yıl medeniyet kuran Osmanlının tarihi geçmişini düşünmeden edemiyorum.

Arnavutlukla ilgili çok önemli tespitler yapan Haluk hoca'nın yazılarının bir bölümü bugün köşemde yayınlamak istiyorum. İşte Haluk Dursun hoca'nın notları...

İmparatorluk Kültürümüzde Arnavutluk

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı öncesinde Karadağlılar ile sınır düzenlenmesi hakkında yapılan görüşmeler sırasında Osmanlı temsilcisi karşı tarafın isteği Nikşik nahiyesi için çok şiddetli tepki gösterir ve "Yok daha neler! İsterseniz Edirne’yi de verelim." der.

Evet, bundan takriben 100 yıl önce Osmanlı Devleti için Arnavutluk sınırındaki bir köyün Edirne’nin bir köyünden farkı yoktu. 1912 Balkan Savaşı’nda Arnavutluk’un kuzeyindeki İşkodra’yla güneyindeki Yanya şehirlerinde tıpkı Edirne gibi direnme öylesine güçlüydü ki İşkodra (23 Nisan1913) Edirne’den (26 Mart1913) sonra düşmanın eline geçmişti. İşte bundan dolayı İşkodra’yı savunan Hasan Rıza Paşa’nın kahramanlıkları hep konuşuldu, Taşkentli Mehmet Kaçı’nın Osmanlı adına Yanya’yı Murat’ın, Fatih’in ve nice isimsiz akıncı beyinin çetin savaşlarla fethettiği Arnavutluk yüzlerce yıl Osmanlı Devleti’nin idaresinde kaldı. Bu, sadece bir coğrafi fetih, bir stratejik bölgenin ele geçirilmesi yani bir siyasi –idari sonuç ortaya çıkarmadı; aynı zamanda Balkanlar’daki en büyük sosyolojik değişmelerden, birine yol açtı.

Türk-İslam kültürünün Arnavutluk sahilindeki temsilcisi Arnavutlar

Bugün, Arnavutluk, Makedonya ve Kosova’da yaşayan halkın % 70’i Osmanlılarla beraber Balkan-Ortodoks kültüründen çıkıp Türk-İslam kültür dairesi içine girdiler. Benimsedikleri devlete tıpkı, II. Abdülhamid’in en uzun sadrazamlığını yapmış olan Avlonyalı Ferit Paşa gibi sadrazamlık dahil yıllarca hizmet ettiler. İmparatorluğun merkezi olan İstanbul onların manevi başkentleri oldu. Zaman zaman isyana da kalkıştılar, aralarında inkar edenler olsa da, kavmiyet taassubuna girseler de istisnalar kaideyi bozmadı. Hatta içlerinden Ahmet Zogo gibi İstanbul’da yetişip, sonradan Arnavutluk Kralı olanlar ve Şemsettin Sami, Abdul Fraşeri Kardeşler gibi İmparatorluğun merkezinde Osmanlı Devleti’ne hizmet edip, Arnavutluk Devleti’nin kurulmasında önemli rol oynayanlar da oldu.

Günümüzdeki Türk aydınları, gazetecileri eğer tarihçi değillerse bunları ne merak ettiler ne de öğrenmek için bir çaba gösterdiler. Bu bakımdan geçtiğimiz yıllarda Arnavutluk’ta çıkan olayları Türk basını batı kaynaklarından öğrendiği, onların terminolojisinden gördüğü şekliyle aktardı. Bizim 400 yıllık Avlonya hep Vlore oldu, bir o kadarlık Draç, Durazzo yazıldı.

20.yüzyılın İmparatorluk coğrafyasında Arnavut’un kendisiyle birlikte kaldırımı, pırasası, ciğer kebabı, Elbasan tavası, bozası ve Bektaşi Babası hep yaşayıp durdu.

Yıllar sonra Arnavutluk’a gitme imkanı bulduğum zaman eski kültürün izlerini aradım,oraları gezerken aklıma hep Ahmed Cevdet Paşa’nın Yanya hülyaları geldi. Paşa bir zamanlar Yanya’yı şu cümlelerle ifade ediyordu: "Buradan o kadar hoşnutum ki, keşke Yanya’da idare-i beytiyyeye kafi çiflikatım olsa da infisalde dahi burada kalsam ve Koska Caddesi’nde tranvay gıcırtısı dinlemektense buruda göl kenarında devamlı otursam".

Arnavutluk Osmanlı adaletini arıyor.

Son Osmanlı alimlerinden olan Arnavutluğun meşhur müftüleri Sabri Koçi'nin vefat etmesinden sonra Arnavutluk’tan artık Osmanlı dönemini pek fazla hatırlayanı kalmamış. Fakat başta Berat olmak üzere birçok şehirde mimarimizin örneklerini görmek hala mümkün. Tiran’da Gazi Ethem Bey Camii, Akçahisar (Kuruja) daki Bektaşi dergahı, Beret’teki Halveti tekkesi ve Kurt Ahmet Paşa köprüsü (1775) duruyor. Arnavutluk Bektaşileri ise yavaş yavaş topraklanmak üzereler.Başşehirde Mehmet Akif adına açılan bir Türk koleji var. Ama zamanında Omanlı’nın İstanbulla gerçekleştirdiği imparatorluk kültür dairesinde ki birleşmeyi Cumhuriyetin Ankara’da yapması çok zor görünüyor.

Arnavutluk bugün kuzeyde İtalya’nın -daha doğrusu Vatikan’ın-, Kosava üzerinde Sırbistan’ın, Epir’de Yunanistan’ın baskısı altında.Bir taraftan varlığını devam ettirme kaygısı içinde, diğer taraftan da Üsküp ve Kalkandare’deki Arnavutlar, Piriştine ve Prizren’deki Arnavutlarla beraber "Büyük Arnavutluk’u kurma peşinde. Ama bütün bunların yanında merhum Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın Üsküb İsa Bey Camii’nde kıldığı namaz hala konuşuluyor, Ohri’deki Hayati Baba Tekkesi’ni ziyareti dillerden düşmüyor. Prizren’deki Rıfailerin Hü, Üsküb’de Meşihatin Hilal dergileri neşredilmeye devam ediyor. Yani zaman, tarihi devamlılığı inkar etmemize imkan vermeyecek şekilde en sonunda hep ileriye doğru gidiyor.

Arnavutlar bir taraftan kendi aralarındaki birliği kurmaya, Avrupa’daki yerlerini sağlamlaştırmaya çalışırken, diğer taraftan da Osmanlı’nın İmparatorluk kültürünü, İmparatorluk günlerini arıyor, hatta bekliyor...

Haluk Dursun'un Arnavutlukla ilgili tespitlerini okurken, Uçağımız çoktan Marmara denizi,Saroz körfezi ve İpsala üstünden Yunanistan hava sahasına girmişti.. Yunanistan’ın dağlık bölgelerinden geçerek Makedonya hava sahasından Arnavutluk semalarına giriyoruz. Makedonya Arnavutluk sınırını çizen Ohri gölü ve Şar dağları muhteşem manzarasını seyer ederken , hostesin uyarı sesi ile kendime geliyorum. Uçağımız Tiran uluslararası Rahibe Teresa hava limanına inmek üzere alçalmaya başlamıştı..

ARNAVUTLUK BAĞIMSIZLIĞINI NASIL KAZANDI

Arnavutlar 28 Kasım 1912’de Avlonya (Vlora)’da bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. İsmail Kemal Vlora ilk hükümetin başkanı olmuştur. Sırpların kuzey Arnavutluk topraklarında ilerlemesi Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nu, Yunanistan’ın Vlora dahil güney Arnavutluk’u ilhak etmek istemesi de İtalya’yı tedirgin etmiştir. Çatışmanın Avrupa’nın tümünü içine alacak bir savaşa dönüşmesini önlemek isteyen İngilizlerin çağrısıyla, Londra’da Balkan Ülkeleri’nin de katıldığı bir toplantı düzenlenmiştir. Sonuçta Aralık 1912’de Arnavutluk’un bağımsızlığı tanınmıştır. Ancak, Arnavutların çoğunluğu oluşturduğu Kosova, Sırbistan’a bırakılmıştır. Yunanistan sınırı ise 1913’de uluslararası bir komisyon tarafından belirlenmiştir. Haziran 1924’de çıkan ayaklanma ile ülkeyi terk etmek zorunda kalan Başbakan Zogo 6 ay sonra Yugoslavya’nın desteği ile geri dönerek, bir dikta rejimi kurmuş, önce Cumhurbaşkanı (1925-1928) sonra ise, Kral (1928-1939) olmuştur.

2. DÜNYA SAVAŞI’NDA ARNAVUTLUK

1939-1943’de İtalyanlar, 1943-1944’de Almanlar tarafından işgal edilen Arnavutluk, 1941’de kurulan Arnavutluk Komünist Partisi’nin gayretleriyle kurtuldu. Enver Hoca ve Mehmed Şehu’nun yönetimindeki ülke 1946’da Halk Cumhuriyeti oldu ve sosyalist devrime yöneldi.

Tarımın kollektivizasyonu 1959’da hemen hemen tamamlandı. 1965-1970 yılları ise "İdeolojik Devrim" ile geçti. Sırasıyla Yugoslavya (1948), Sovyetler Birliği (1961) ve Çin’le (1978) bağlarını koparan Arnavutluk dış dünyadan tamamıyla izole bir ülke haline geldi. Enver Hoca’nın ölümünden sonra yerine Ramiz Alia geçti. (1985)

Çok partili düzene geçme hazırlıkları 1990’da hızlandı ve 7 Nisan 1991’de yapılan ilk seçimleri kazanan Emek Partisi Hükümeti, Haziran’da patlayan genel grev sonunda istifa etmek zorunda kaldı. Emek Partisi adını Sosyalist Partiye çevirdi. Bir koalisyon hükümeti kurulduysa da uzun ömürlü olmadı. Mart 1992’de yapılan genel seçimleri Sali Berişa yönetimindeki Demokratik Parti kazandı.

Nisan 1992’de Ramiz Alia istifa etti ve yerine 9 Nisan 1992’de Devlet Başkanı seçilen Berişa gelmiştir. 24 Temmuz 1997 ‘den itibaren Devlet Başkanlığı görevini Recep Meydani yürütmüştür. Bu görevi 24 Temmuz 2002 seçiminde Alfred Moisiu devralmıştır.

ARNAVUTLUĞUN SİYASİ VE İDARİ YAPISI

1944’den 1990’a kadar Arnavutluk tek partili bir Cumhuriyetti. Yugoslav modeli izlenerek oluşturulan 1946 Anayasası, 1950’de Sovyet modeli doğrultusunda değiştirildi. 1976’da kabul edilen Anayasa ile Arnavutluk’a özgü sosyalizm modelinin hukuksal çerçevesi belirlendi. 1976’da kabul edilen Anayasa, Nisan 1991 tarihinde hükümsüz kılınmış, yeni ve geçici bir anayasanın hazırlıklarına başlanılarak 30 Nisan 1991 tarihinde kabul edilmiştir. 28 Kasım 1998 tarihinde de yeni Anayasa kabul edilmiştir.

Arnavutluk’un yönetim şekli parlamenter demokrasidir. Devletin ana prensibi güçler ayrılığı ilkesine dayanmakta olup, yasama, yürütme ve yargı güçleri birbirinden bağımsızdır.

Cumhurbaşkanı devletin başıdır, aynı zamanda ordunun başkomutanı, Milli Güvenlik Konseyi ile Yüksek Yargı Konseyi’nin başkanıdır. Cumhurbaşkanı, beş yıllık bir dönem için meclis üye tam sayısının 3/5 çoğunluğu ve gizli oylama ile üst üste en fazla iki kez seçilir. 24 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Alfred Moisiu Cumhurbaşkanı’dır.

Yasama gücü Kuvendi denilen Arnavutluk Meclisi’ndedir. Bu meclis dört yıllık dönem için seçilen 140 üyeden oluşur. Yüz meclis üyesi doğrudan seçilirken, kırk üye partilerin oy oranlarına göre oluşturulmuş isim listesine göre belirlenir.

Yürütme gücü, Bakanlar Kurulu’nun elindedir. Bakanlar Kurulu’nun Başkanı aynı zamanda Hükümet Başkanı’dır. Hükümet Başkanı ve Bakanları Hükümet Başkanı’nın tavsiyesi üzerine Cumhurbaşkanı atamaktadır.

Yargı faaliyetleri bağımsız olan ve anayasal hükümlere uygun olarak görev yapan bağımsız mahkemeler eliyle yürütülmektedir.

İdari yönetim açısından Arnavutluk Cumhuriyeti 36 bölge, 315 komün ve 43 belediyeye ayrılmaktadır. Ülkede 68 şehir bulunmaktadır.

Tarih boyu çalkantılı dönemler geçiren bu ülke en huzurlu günlerini Osmanlı döneminde yaşadı. Arnavutluk halkı bugün büyük bir sıkıntı içinde. Avrupa’nın Orta Asyada bulunan Arnavutluk, Balkanlarda Türkiye’nin en önemli dostu olmasına rağmen, Türkiye'nin ilgisizliği yüzünden, Arnavutluğa İtalya, Yunanistan ve Araplar büyük ilgi gösteriyor. Papalık ve Patrikhane kurdukları misyoner okullarla gençleri hıristiyan yaparken, Araplar Vahhabiliği aşılıyor.

ARNAVUTLUK'DA EKONOMİK GELİŞMELER

Osmanlı döneminde asırlarca birlikte yaşadığımız Arnavutluk'ta Osmanlı Medeniyeti konusunda bilgi vermeden önce bugünkü Arnavutluğu yakından tanımak gerekiyor. Yaklaşık 50 yıl süren bir baskı rejimi ve kapalı ekonomi döneminin ardından Arnavutluk, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinin ağır ekonomik ve sosyal problemlerini aşabilmek amacıyla dış politikasını, esas itibarıyla ABD ve AB üyesi ülkeler ile her alandaki ilişki ve işbirliğini geliştirmek ve Avrupa ile bütünleşmek hedefleri üzerine kurmuştur. Dış politikada ilişkilerini çeşitlendirmek de Arnavutluk’un önemli amaçlarından biri olmaya devam etmiştir. Öte yandan, bölgenin bir çok ülkesinde yaşayan Arnavutların siyasi ve ulusal haklarının korunması ve geliştirilmesi Arnavutluk’un bölgesel politikasının belli başlı hedeflerinden birini teşkil etmektedir.

1990 yılına kadar planlı ve merkezi sistemli ekonomiye sahip olan Arnavutluk’ta, 1991 yılından itibaren ciddi reformlar başlatılmış, bir özelleştirme programı uygulamaya konulmuş, fiyatlar devlet kontrolünden çıkarılarak dış ticaret serbestleştirilmiştir

Arnavutluk'ta Sali Berişha dönemi

1990’lı yılların büyük kısmında, Arnavutluk, ekonomik reformların kaydettiği aşamalar bakımından Balkan ülkeleri için bir model olarak görülmüştür. IMF ve Dünya Bankası’nın desteği ile Sali Berisha yönetimindeki hükümet, 1996 yılı itibarıyla ekonominin büyük ölçüde özel sektörün eline geçmesini sağlayan bir özelleştirme programını uygulamanın yanısıra, bankacılık sektörünün yeniden yapılanmasını sağlamak amacıyla çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmaların neticesinde ortaya çıkan hızlı büyüme oranları da, reformların başarısını destekler görünmüştür.

Bununla beraber, reformların, özelleştirmenin ardından sağlanan tarımsal üretim artışı dışında kalan tüm başarıları, yüzeysel olmuştur. Finansal sektörün gelişememesinin yanısıra, hayat standartlarında açıkça gözlenen artış, yurtdışındaki işçilerden sağlanan kaynaklar, kaçakçılık ve para aklama gibi yasa dışı faaliyetler ile faizcilerden sağlanan kısa dönemli kazançlara bağlı olmuştur.

KRİZ SONRASI ARNAVUTLUK

1997 yılında yaşanan ekonomik ve sosyal patlamanın hemen ardından kurulan hükümet, yine uluslararası kuruluşların desteği ile, uzun dönemli ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla yeni bir istikrar ve reform programı uygulamaya koymuştur. Bu program çerçevesinde 1998 ve 1999 yıllarında IMF ve Dünya Bankası’ndan ülkeye çeşitli krediler sağlanmıştır.

Ülkede makroekonomik istikrarın sağlanabilmesi, nüfusun aşırı yoksul olması sebebiyle de engellenmektedir. 1997 krizinin patlak vermesinden önce yüksek faizlerden yararlanmak üzere pek çok kişinin evlerini satmış olması, ülkede özellikle evsizlik sorununun büyümesine sebep olmuştur.

Yine 1997 krizinin ardından Şubat 1998’de işsizlik ile mücadele amacıyla, dört yıl içinde 200 000 yeni özel sektör işi yaratmayı hedefleyen bir eğitim ve meslek kazandırma projesi uygulamaya konulmuştur. Kayıtlı işsizliğin Aralık 1999 tarihindeki 240 000 kişi düzeyinden Ekim 2000 tarihi itibarıyla 219 200 kişiye düşmüş olması, programın bir ölçüde başarılı olduğunu göstermektedir.

2000 yılı sonbaharında AB’nin Batı Balkanları ile imzaladığı Tercihli Ticaret Anlaşması kapsamında yer alan Arnavutluk, sanayi ve tarım ürünlerinin ihracatında tek taraflı tavizlerden yararlanmaktadır. 2000 yılında Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olan Arnavutluk, gümrük vergilerini ve kotalarını düzenlemekte ve dış ticaret açığını azaltmak için çalışmalarını sürdürmektedir.

ARNAVUTLUK’TA ENFLASYON

Arnavutluk ekonomisi 2001 yılında %6,5, 2002 yılında ise %4,7 oranında büyümüştür. 2002 yılındaki elektrik teminindeki sorunlar, sonbaharda yaşanan sellerin tarımsal üretim üzerindeki olumsuz etkileri ve planlanan özelleştirmelerin gerçekleştirilememesi gibi etkenlerin rol oynadığı gözlenmektedir. 2002 yılında sanayi % 2 büyürken, inşaat sektörü %9,1, ulaştırma sektörü % 10,1 ve tarım sektörü % 2 büyümüştür. EIU göre ekonominin 2003 yılında % 6, 2004 yılında ise % 6,5 oranında büyümesi tahmin edilmektedir.

Tüketici fiyatlarındaki yıllık ortalama enflasyon 2002 yılında % 5,3 olarak gerçekleşmiştir. Yıllık ortalama enflasyonun 2003 yılında % 2,5, 2004 yılında ise % 2 seviyelerinde tutulması öngörülmektedir.

IMF ile gerçekleştirilen 3 yıllık ekonomik programın ilk gözden geçirme sonuçlarına göre, 2002 yılında GSYİH’nın % 6,2 si oranında bir bütçe açığı gerçekleşerek, % 8 hedefinin altına inilmiştir. Ancak, bu olumlu gelişmeye rağmen özelleştirme, yapısal reformların hayata geçirilmesi ve ülkenin fiziki ve finansal altyapısının iyileştirilmesinde IMF’in beklediği somut gelişmeler gerçekleşmemiştir.

Hükümetin dış politikası batı ile entegrasyonuna dayanmaktadır. Irak savaşında ABD Yönetimini desteklemiştir. Ocak 2003 sonunda Arnavutluk, AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması müzakerelerine başlamıştır. Bu anlaşmanın imzalanması, Arnavutluk’un dış ticaretinde ve dış yardım temininde olumlu etkiler yaratacaktır.

Arnavutluğun Komşuları ile ilişkileri..

Arnavutluk ayrıca Makedonya ve Hırvatistan ile birlikte NATO’ya entegrasyonun sağlanmasına gayret göstermektedir. Yeni Hükümet, Arnavutluk’un İtalya ve Yunanistan ile ilişkilerin geliştirilmesini hedeflemektedir.

Temmuz 2002’de Makedonya ile yürürlüğe giren, Haziran 2003 de ise Hırvatistan ile yürürlüğe girmesi öngörülen Serbest Ticaret Anlaşması, Şubat-Mart 2003 tarihlerinde, Romanya ve Bulgaristan ile de imzalanmış ancak, henüz yürürlüğe girmemiştir. Anılan anlaşmalar, Güneydoğu Avrupa’da ticaretin serbestleştirilmesi çabaları açısından önemli görülmektedir.

Arnavutluk, benzer Anlaşmaları, Sırbistan-Karadağ ve Bosna-Hersek ile de imzalamayı hedeflemektedir. Moldova ile bu konuda müzakerelere başlanılmıştır.

Bütün bu Anlaşmalar, Haziran 2001 de Brüksel’de 7 Güney Doğu Avrupa ülkesi (Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Makedonya, Romanya ve Yugoslavya) tarafından imzalanan ve bölgede ticaretin serbestleştirilmesini hedefleyen mutabakat zaptı çerçevesinde önem kazanmaktadır. Bir ortak Pazar yaratılarak bölgedeki yabancı yatırımcıların ilgisinin çekilmesi hedeflenmektedir. Bu çalışmalara Moldova’nın katılımıyla bölgesel işbirliğinin arttırılması beklenmektedir.

Arnavutluk Hükümetinin 2002 faaliyetleri Ekonomik ve Sosyal Gelişme Milli Kalkınma Stratejisine (SKZHES) dayandırılarak gerçekleştirilmiştir. Milli Kalkınma Stratejisi tüm resmi kurum ve kuruluşların çalışmalarına da yön vermektedir. SKZHES’in uzun vadeli en önemli hedeflerinden bazıları aşağıda verilmektedir.

TÜRKİYE-ARNAVUTLUK TİCARİ VE EKONOMİK İLİŞKİLER

Türkiye-Arnavutluk Arasında Dış Ticaret

19 Kasım 1992 yılında kabul edilen 7638 sayılı yasa çerçevesinde, Arnavutluk’ta faaliyet gösteren yabancı firmalar Arnavut firmaların sahip olduğu hak ve yükümlülüklere sahiptirler. Yabancı firmalar işletme ve mülkleri 99 yıl için kiralayabilmektedir. Mülk satın almak için mülkün değerinin üç katı yatırım yapmak koşulunu yerine getirmek gerekmektedir.

1992-2000 döneminde Arnavutluk’ta yapılan yabancı yatırımların toplamı 598 milyon Dolara ulaşmıştır. Ülkede 2.422 yabancı sermayeli firma bulunmaktadır.

2001 yılında 207 milyon Dolar olarak gerçekleşen doğrudan yabancı sermaye miktarı, 2002 143 milyon Dolara gerilemiştir. Doğrudan yabancı sermayedeki sözkonusu gerileme, büyük ölçüde, Albtelecom ve Tasarruf Bankası gibi planlanan özelleştirmelerin gerçekleştirilememesine bağlanmaktadır. 2002 yılında gerçekleşen yabancı sermayenin %87’lik bölümü AB ülkeleri kaynaklıdır.

İtalya ülkede tekstil, ayakkabı sanayileri başta olmak üzere mobilya üretimi ve balıkçılık sektörlerinde faaliyet gösteren 500 firmada 100 milyon Euro değerindeki yatırımıyla, Yunanistan ise 200 firma ve 100 milyon Euro ile en çok yatırıma sahip iki ülkedir.

Ülkede faaliyet gösteren yabancı sermayeli firmalar, Yabancı Yatırımcılar Birliği adlı kuruluş altında örgütlenerek hükümet-özel sektör ilişkilerine yeni bir boyut katmaktadır.

2002 yılında Arnavutluk'a ihracatımız, 2001 yılı ihracatı olan 73.2 milyon Dolardan %7.4’lük bir artışla 78.6 milyon Dolara çıkmıştır. Aynı dönemde ithalat 3.6 milyon Dolardan 3.8 milyon Dolara yükselerek %7.3 oranında artış göstermiştir. Görüldüğü üzere ihracatımız ve ticaret hacmimiz 2003 yılının ilk 9 aylık döneminde 2002 yılının üzerine çıkmıştır. İTO tarafından 2001 ve 2002 yıllarında Tiran’da düzenlenen Türk İhraç Ürünleri Fuarlarının bu hızlı artışa katkıda bulunduğu düşünülmektedir.

Türkiye-Arnavutluk arasındaki ikili ekonomik ilişkiler ticaret ağırlıklıdır. Arnavutluk ile ticaretin büyük bir bölümünü Türkiye’nin ihracatı oluşturmaktadır. Ülkemiz çeşitli gıda, kimyasallar, temizlik maddeleri, dokuma ve sanayi ürünleri ihraç etmektedir.

Arnavutluk ile Serbest Ticaret Anlaşması müzakerelerine 1 Nisan 2003 tarihinde başlanmıştır. Müzakereler hızlı ilerlemekte ve kısa süre içerisinde sonuçlanması beklenmektedir.

EXİMBANK KREDİLERİ

1991 yılında Eximbank tarafından Arnavutluk'a açılan 15 milyon dolarlık kredinin 13.87 milyon dolarlık kısmı kullandırılmıştır. 2001 yılında borç erteleme anlaşması taraflarca imzalanmıştır.

Dönemin Başbakan Ecevit’in 28-29 Şubat 2000 tarihleri arasında Arnavutluk’a yaptığı resmi ziyaret sırasında sözlü olarak yaptığı açıklamalar ve Eximbank’a aktarılan talimatlar çerçevesinde, eski borçların ertelenmesinin ardından Arnavutluk’a 10 milyon Dolar tutarında yeni kredi açılması gündeme gelmiştir.

ARNAVUTLUK’TA TÜRK FİRMALARI

Arnavutluk’ta Türk girişimcilerin yatırımları inşaat ve madencilik sektörlerinde yoğunlaşmaktadır. Yeniden yapılanma sürecindeki Arnavutluk’ta Türk müteahhit ve müşavirlik firmaları için işbirliği fırsatları bulunmaktadır. Bu çerçevede Tepe İnşaat A.Ş., Gintaş, Be-Ha-Şe, Seyaş Mimarlık Mühendislik A.Ş., Enka ve Tümaş A.Ş. Arnavutluk’ta 35 milyon Dolar tutarında altyapı ve inşaat projelerini üstlenmişlerdir.

Türk girişimcilerinin yatırımları arasında bir ayakkabı fabrikası ve bir salyangoz işleme tesisi, büyük sayıda mağazalar, lokantalar, dişçilik muayenehaneleri yer almaktadır.

Madencilik sektöründe Ber-Öner Arnavutluk’ta bakır yoğun bölgelerde maden rezervi araştırma ve işleme hakkını 30 yıllık süre ile yap-işlet-devret modeli almıştır.

Kürüm Demir Çelik A.Ş. Elbasan Vadisi’ndeki demir çelik işletmelerini uzun süreli olarak kiralamış ve üretime başlamıştır. İlgili firma bugüne kadar teknoloji ve rehabilitasyon için 13 milyon dolar tutarında yatırım yapmıştır.

2003 yılı Mart ayı itibariyle, Türkiye’de toplam 10 Arnavut firması bulunmaktadır. Hizmet, imalat ve tarım sektörlerinde faaliyet gösteren söz konusu firmaların toplam yabancı sermaye içindeki payları 448 milyar TL’ye ulaşmıştır.

Tepe İnşaat A.Ş. Vlora ve İşkodra Hastanelerinin restorasyonu projesini üstlenmiştir.

Çelik grubuna bağlı BEHAŞE inşaat firması 8.koridorun bir parçası olan Rrogozhina-Elbasan yolunun ihalesini almıştır.

SEYAŞ müşavirlik firması kırsal kesime su sağlayan bir projenin müşavirlik işlerini üstlenmiştir. Nema Kimya firması Arnavutluk'un kuzey bölgesine yönelik içme suyu projesini Mayıs 2001 itibariyle üstlenmiştir. Proje Arnavutluk Bayındırlık Bakanlığı tarafından İslam Kalkınma Bankasının finansmanı ile Nema Kimya'ya verilmiştir.

ENKA, Amerikan ordusunun Arnavut mültecilere yardımını destekleme projesini, TÜMAŞ AŞ. ise petrol sahaları rehabilitasyonu fizibilite çalışmalarını ve GİNTAŞ Vlore Paşa Limanı Askeri Tesis inşaatını üstlenmiştir.

BDDK ile Arnavutluk Merkez Bankası arasında, ülkelerinde bulunan bankaların ve finans kuruluşlarının yurtdışı faaliyetlerine ilişkin doğru bilgiye ulaşabilmek, sınır ötesi denetim ve gözetim alanlarında işbirliğini kolaylaştıracak bir kurumsal çerçeve oluşturmak ve kurumsal tecrübeler ile teknolojilerin karşılıklı eğitim aracılığıyla paylaşımını sağlamak amacıyla 2 Ekim 2001 tarihinde İkili İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır.

Arnavutluk’ta Yatırım İmkanları

Yeniden yapılanma sürecinde bulunan Arnavutluk, bu alanda faaliyet gösteren Türk müteahhitlik ve müşavirlik firmaları için iş imkanları sunmaktadır. Finansman bulunması koşuluyla altyapı projeleri, kereste ve tuz fabrikaları, inşaat gibi imkanlar mevcuttur.

Türk firmaları için özellikle telekomünikasyon, ilaç, bankacılık, enerji, petrol ve doğalgaz, tütün ve sigara sanayi, turizm, madencilik, makine sanayi, kimya ve plastik sanayi, gıda sanayi, çimento sanayi, sigortacılık ve ulaşım alanında Arnavutluk’ta yapılacak özelleştirme projeleri önemli imkanlar sunmaktadır.

Ticari ve Ekonomik Anlaşmalar

-Ticaret Anlaşması (12 Şubat 1986)

-Ekonomik, Ticari, Sanayi ve Teknik İşbirliği Anlaşması (2 Ağustos 1988)

-Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunmasına İlişkin Anlaşma ve Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması (26 Aralık 1996)

TİRAN

Osmanlı egemenliği sırasında İşkodra vilayetinin Draç Sancağı'nda bir kaza merkezi olan Tiran, XVII. yüzyıla kadar küçük bir köy olarak katıldı. İşkodra Valisi Süleyman Paşa zamanında gelişmeye başladı. Süleyman Paşa şehirde iki cami yaptırdı. İskelesi olan Draç'a iyi bir kara ve demiryoluyla bağlı olan Tiran bugün, Arnavutluk Halk Cumhuriyeti'nin başkentidir. Tiran'daki en önemli eser, şehir merkezindeki Ethem Bey Camii'dir. Tek kubbeli büyük bir eser olan bu camiin içi, Arnavutluk ve Makedonya'nın bazı kesimlerindeki zevke uygun olarak renkli ağır kalem işi nakışlarla tamamen süslenmiştir. Burada Osmanlı devrine ait 3 gözlü, Tabakhane Köprüsü bugün hemen hemen toprağa gömülmüştür.

BEKTAŞİLERİN BAŞKENTİ OSMANLI ŞEHRİ AKÇAHİSAR'DAYIZ.

Akçahisar yanı Kurja Kalesinde Osmanlı'yı aramak..

Arnavutluğun başkenti Tiran'a çok yakın olan Kuruja Osmanlıca adı ile Akçahisar dağ yamacının altına kurulmuş muhteşem bir şehir. Şehir merkezindeki tarihi cami ve tipik Osmanlı mimarisı ile yapılmış dükkanlar bizleri heyecanlandırıyor. Virajlı ve kireç ocağı bulanan yollardan geçerek geliyoruz. Hemen belirtelim Enver Paşa döneminde tüm Arnavutluk ormanları kesilerek kireç ocaklarında yakılmış. Bugün bile Arnavutluk'ta kireç halen odamna yakışıyor bu ülkede orman kalmamış.

Akçahisar'daki kale görmeye değer. Kule ve kalenin muhteşem manzarası. Kale içindeki Osmanlı evleri, kale kapısı girişindeki mimarisi yarısı kalmış cami harabesi içimizi sızlatıyor. Arkeoloji Müzesi tam bir Osmanlı konağı, Mimarisi ile Safranbolu evlerinden farksız. Evin içi tam bir müze, Anadolu köy ve ev kültürünün tüm malzemesini bu müzede görüyoruz.

Kale burcuna yapılan tarihi müseside İskender bey ve Arnavutluk tarihi anlatılmış. Türkçe de bilen Müze Müdürü Hüseyin Hafizi bizlere müzeyi gezdirirken, İskender Bey'in 450 yıl yıllarda nasıl Osmanlıya isyan ederek burayı ele geçirdiğini heyecanla anlatırlar. Enver hoca tarafından yaptırılan bu müzede Osmanlı ve Türkler aleyhine bir çok resim var. Kaçak olarak çekim yapmamıza çok kızıyor kızmasına rağmen Osmanlı ve Türkler aleyhine yapılan resimleri ve panoları çekiyoruz.

OSMANLIYA İSYAN EDEN İSKENDER BEY’İN KALESİ

Arnavutluk’ta benim en çok beğendiğim yer Akçahisar (Kruje) oldu. Tiran’ın kuzeyindeki bu yer Arnavut milliyetçiliğinin ve Bektaşiliğinin önemli bir merkezidir. İskender bey Osmanlılara karşı direnişini bu kasabada gerçekleştirmiştir. Kurja yani Akçahisar'da bir çok Osmanlı şehri gibi kale eteğinde kurulmuştur. Bakımlı güzel Osmanlı evleri, konakları hala yerli yerinde duruyor. Evler arasındaki sokaklar ne kadar ismiyle müsemma. Hepsi "Arnavut kaldırımı".

On beşinci yüzyıldan kalma kale surları içinde bir de Bektaşi tekkesi var. Tekkenin türbedarı ile konuşuyoruz. Bize Türkçe Bektaşi nefesleri okuyor. Osmanlı paşalarına ait şiirleri kendine has Türkçesi ile okuyan Bektaşi Dedesi kale içinde kurumakta olan Osmanlı çınarının altında ve minaresi yıkılmış cami harabelerin yanında bizleri geçmişe yolculuğa çıkarıyor. Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye'de tekkelerin kapatılması ile Bektaşilerin Arnavutluğa geldiklerini öğreniyoruz. Tekkenin önündeki zeytin ağacının Akçahisar'da Osmanlıya isyan eden İskender bey tarafından dikildiği, İskender beyin evlenen çiftlere 20 zeytin ağacı ve 30 üzüm asması dikmesini emrettiği söyleniyor. Tekenin bahçesinden on beşinci yüzyıl sonundaki hamamı ve on sekizinci yüzyıldan kalma eski konakları seyre dalıyoruz.

AKÇAHİSAR’DAKİ ALPEREN GAZİ SARI SALTUK’UN MAKAMI

Merkezi Romanya'nın babadağ olan, Bosna ve Kosova'da makamı bulunan Balkanların manevi fatihi Alp eren Sarısaltuk’un Akçahisar dağının zirvesinde de türbesinin olduğunu öğrendik. Sarısaltuk türbesinin yanındaki misafir hane binası kaleden bir kartal yuvası gibi muhteşem görünüyor. Zamanımız olmadığı için Sarısaltuk türbesine gidemiyoruz.

Başkent Tiran'a 40 km. olan Akçahisar da Arnavutluk şehirleri içinde tıpkı Berat gibi görülmezse olmaz mekanlardan birisi. Gerçi Tiran da başkent hüviyeti dolayısıyla, eski evleri, saat kulesi, hamamı ve Ethem Bey Camii ile Osmanlı eserlerine sahip ama büyük şehir olduğundan mimari miras gözden kaybolmuş. Tiran'a yakın Akçahisar’da ise tarihi doku muhafaza edilmiş.

Osmanlı çınarı altında elif gibi minaresi ile Kurja'yı süsleyen Osmanlı camisine kapı kapalı olduğu için giremiyoruz. Osmanlı çınarından Kurja şehrinin dar sokaklarını ve hediyelik eşya satan dükkanları seyrediyoruz.

OSMANLI ŞEHRİ AKÇAHİSAR ( KURJA)'NIN KISA TARİHİ

(Akçahisar; Arn. Kruje, Croje, Çeşme: bugün: Prusac)" Akropolites Vekayinamesi'nde (VIII. yüzyıl) Kroas adı ile geçen Akçahisar, 1343 yılında Venediklilerin eline geçti. 1395 yılında Konstantin Kastriota tarafından alındı. Özellikle İskender Bey'in karargahı olarak tanınan şehir, 1450-1466 ve 1468 yıllarında büyük kuşatmalara dayanmasına, rağmen, 1478 yılında Fatih Sultan Mehmed tarafından fethedildi.

EVLİYE ÇELEBİ’YE GÖRE AKÇAHİSAR

Evliya Çelebi "Seyahatnamesi'ne göre şehrin duvarları 30 metre uzunluğunda yalçın bir kaya üstünde beş köşeli bir hisardı. XVII. yüzyılda Melek Ahmed Paşa tarafından bu yapı onarılmıştı. Hisar'da 80 ev, bir Hünkar camii bulunmaktaydı. Varoşunda ise 800 adet bahçeli ve kagir ev, 80 dükkan, 8 cami ve mescid vardı ki bu yapılardan en güzeli Haydar Kethuda Camii idi (1616). Taştan yapılan caminin ince minaresi , taş minberi, istalaktitli alçı mihrabı bulunduğu , mahfilin çok güzel olduğu, sütunlara oturduğu anlatılmaktadr. Yine Evliya Çelebi'ye göre kasabada üç mektep ve üç tekke bulunmaktaydı. Şeyh Efendi'nin türbe, medrese, hankah iki katlı , üst katı geniş sahanlı olup, tek çatı altında birleşmişti. Şehrin saat kulesi kaleye 20 metre uzaklıktaydı. Malkoç ve İskender Paşa'ların gömülü bulunduğu mezarlıklar, XVI. yüzyılın önemli mezarlarıydı.

Akhisar, XIX. yüzyılda Bektaşi tarikatı dervişlerinin merkezi oldu. 1832 yılında Reşid Paşa'nın emri üzerine yıktırılan şehirde 10 bin kişi yaşamaktaydı ve halkın büyük çoğunluğu Müslümandı. Osmanlı yönetiminde iken Manastır Vilayeti'ne bağlı ilçe merkezi olan şehirde mevcut kale 1866'da ve 6 adet karakol 1876'da onarılmıştır.

Osmanlıca adı ile Akçahisar veya Akhisar, Arnavutça adı ile Kuruja şehri bugün Güney Arnavutluk'ta, Tiran'ın kuzeyinde bir güzel Osmanlı şehir olup, zengin bahçeleri ile geniş bir alanı kaplamaktadır. Biz bu şehre Aralık ayında gittik. Acaba yaz aylarında nasıl kışın bile çok güzel görünen bu şehir insanı büyülüyor. Bir gün Kuruja veya Akçahisar'a gidin. Kaleden Tiran' i seyr edin.

YEMEĞİ İLE MEŞHUR BİR OSMANLI ŞEHRİ ELBASAN

Osmanlıların zaman zaman "İbasan " da dediği "Elbasan" şehrine akşam üzeri geliyoruz. Başkent Tiran ile Elbasan arasında iki ayrı yol var. 54 Km. olan kısa yol dağlardan geçiyor. Biz kestirmeden ve tehikeli yollardan geçen dağ yolunu tercih ediyoruz. keskin virajlar ve tehlikeli vadilerden geçen yolumuz üzerindeki minareli köyler bize Anadolu'yu hatırlatıyor. Yaprakları dökülmüş hurma ağaçlarındaki hurmaların muhteşem manzarasını seyrederken, Trabzon hurmasının başkentinin Arnavutluk olduğunu gösteriyor. Çok istememize rağmen dalından hurma yiyemiyoruz.

Elbasan'a hakim tepe'den şehrin manzarası gerçekten muhteşem. Elbasan'a hakim tepedeki hırıstinyanların kutsal dev haç işareti % 72 si müslüman olan Elbasanlılar arasında huzursuzluk yarattığı için kaldırılacakmış. Şehir merkezindeki geniş meydanda bizi bir Osmanlı çınarı karşılıyor. Tarihi Osmanlı camisi yıkılarak meydan yapılmış. Açılan meydandaki çınar ağacının yanı başındaki cami şadırvanı geçmişin izlerini taşıyor. Enver Hoca'nın komünist yönetimi döneminde Elbasan'da 28 cami'nin yıkıldığını öğreniyoruz. Kale içindeki Türk konakları arasından geçerek Hünkar camisine geliyoruz.

Elbasan’da on beşinci yüzyıldan kalma Osmanlı kalesi, on yedinci yüzyıldan kalma iki cami ve on altıncı yüzyıldan bir çifte hamam olması lazım. Ama hepsi harap. Araplar eski Osmanlı eserlerini tamir etmek yerine yeni cami yaptırmışlar.İsmi de Arap Camii olmuş.Türkiye’nin devlet olarak henüz bir faaliyeti gözükmüyor. Ortadoks Yunanlılar, katolik İtalyanlar Elbasan'da misyonerlik faaliyetine devam ediyor. Bir çok balkan ülkesinde olduğu gibi Elbasan’da da Vahhabi Arap örgütleri faaliyet gösteriyor.

Elbasan da sevindirici olan Türkiye'den destekli İmam Hatip lisesinde 400 gencin okuması . Türkçe ve İngilizce’yi çok güzel konuşan bu gençler normal üniversitelerde eğitim görüyor. Arnavutluk müftülüğü Türkiye'ye yakın ilgi gösteriyor.

ELBASAN TARİHİ FATİH SULTAN MEHMETLE BAŞLAR

Tarih, Makedonya sülalesine kadar uzanan şehir, Eskiçağ'da Draç ile Selanik arasında uzanan ve Roma devrinde mükemmel hale getirilen İğnatius askeri yolu üzerine önemli bir pazar yeriydi. Osmanlı Türkleri, bu bölgeye ilk kez Draç Prensi Thopla'nın çağrısı üzerine geldiler ve Çandarlı Hayreddin Paşa , 1385 veya 1386 yılında Elbasan yöresinde Savra Ovası'nda Kuzey Arnavutluk prenslerinden Balsa'yı bir yenilgiye uğrattı ve kendisiyle birlikte Sırp Prensi İvanç'i , savaş sırasında öldürdü.

Elbasan'ın gerçek tarihi, Fatih'in 1465'te 150 bin kişilik bir ordu ile Arnavutluk'a girişi ile başlar. Fatih , İskender Bey'in sığındığı Akçahisar (Kurja) Kalesi'nde uzun süre dayanabileceğini anlayınca, Arnavutluk'u ve özellikle Kruja'yı kontrol altında tutmak üzere Elbasan Kalesi'ni yaptırttı ve yeteri kadar muhafız asker, cephane ve zahire koyduktan sonra geriye döndü. Bu kalenin yapılışı hakkında çeşitli kaynaklarda değişik tarihler belirlenmekteyse de , tarihçi Hammer'e göre, 1465 yılı olarak belirtilmektedir. 1467 yılında Balaban Mathia Paşa'nın Kruja'yı ( Akçahisarı) kuşatması üzerine , İtalya'dan dönen İskender Bey, Balaban Paşa'yı yenip öldürdükten sonra , Elbasan'ı kuşattı.

Bunun üzerine Fatih , ikinci kez Arnavutluk'a gidi. Arnavutluk'un tümüyle fethi üzerine yapılan teşkilata göre , Draç ve İspat ile birlikte üç kaldılık haline getirildi. İlk Sancak Beyi Mehmed Bey oldu. Sonra onun yerine Evrenoszade Mehmed Bey atandı.

ELBASAN'DA YIKILAN OSMANLI KÜLTÜR ESERLERİ

Elbasan'da eskiden en azından 47 cami ve mescit , 1 medrese, 2 mektep, hamamlar, imaret ve tekkeler vardı. Ayrıca türbeler, saat kulesi, köprü, çeşmeler ve kale de yapılmıştır.

XVII. yüzyılda Elbasan sancağı , 201 bin 963 akça gelirli bir has olup, 18 zeamet ve 128 tımara bölünmüştü. 4 bin 600 tımarlı sipahi çıkarmakta, alaybeyi, çeribaşı, sipah kethüda yeri, yeniçeri serdarı, kale dizdarı gibi askeri komutanları, müfti nakib, şehir naibi, muhtesib ağası, bacdar ve haraç ağası gibi sivil memurları bulunan bir sancak olarak görülmektedir.

Evliya Çeleb, ilgi gösterdiği bölgenin halkı, örf ve adetleri üzerine birçok bilgi verir. Şehir, Osmanlıların elinde kaldığı sürece, Rumeli ordusuyla bütün savaşlara katıldı. Tanzimat'tan sonra yapılan vilayet teşkilatıyla bir ilçe haline getirilerek, Debre Sancağı’na bağlandı. 1875'ten sonra tekrar sancak oldu.Balkan Savaşı sonunda Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılan Elbasan, bugün Arnavutluk Cumhuriyeti'nin il merkezidir.

OSMANLI ŞEHRİ ELBASAN EVLERİ

XVII. yüzyılda Elbasan şehri, 1150 haneden ibaret kale etrafında yayılmış dağınık bir Osmanlı şehir manzarası arzetmekteydi.

Evleri kiremitlerle örtülü, üç ve dörder katlı bulunuyordu. Fatih Gazi Sinan Paşa Balizade ve Sinan Bey Camileriyle çarşı han ve hamamları şehri süslemekteydi. Kitabesine göre H. 870 (1466) tarihinde inşa edildiği bilinen şehrin kalesi, 1832 yılında harap ve onarımı imkansız olduğu için çıkarılan bir iradeyle yıkılmıştır. Şehre 1903 yılında bir Mekteb-i İdadi yaptırılmıştır.

Vezir Köprü, Elbasan'ın doğusunda , Skumbi Vadisi boyunca Orta Arnavutluk Dağları arasında, Romalılar zamanı "Via Eğnatia" adı ile tanınan bir ana caddede uzanmaktaydı. Bugün de Makodonya ve Selanik yönlerinde harekat için çok önemli bir değer taşıyan bu yol üzerindeki bu köprü, XV. yüzyıl eserlerinden iken, Avusturyalılar tarafından tahrip edilmiştir.

AVLONYA

Roma istilasından önce İlliria'da kurulmuş şehirlerdendir. İstanbul'da Latin İmparatorluğu'nun kurulmasından sonra bu devletin yönetimini geçecek Latinler'in Epiros despotluğunun bir şehri oldu. Sonraları evlenme yoluyla Napoli krallarına geçti. Avlonya Presliği 1383'te Türk akıncılarının sıkıştırması karşısında Venedik Cumhuriyeti'nin himayesine girdi.

1417 yılında Baladan Bey komutasındaki Türk ordusu tarafından ilk kez zaptedilen Avlonya yeniden Arnavutların eline geçti. Çandarlı Halil Paşa tarafından ikinci kez zapt olundu. İskender bey zamanında elden çıktı(1443). 1460'tada Venediklilere satıldı.

1478 yılında Gedik Ahmet Paşa tarafından geri alınan Avlonya, kesin olarak 1590 yılından sonra Türk şehri haline geldi. Avlonya, Osmanlı yönetiminde, Rumeli eyaletine bağlı bir sancak merkezi oldu. Hatta Gedik Ahmet Paşa'nın İtalya Seferine memur edildiği sırada bu sancağın paşalığı da kendisine ek görev olarak verilmek suretiyle Avlonya'nın kıyıya geçebilecek Türk kuvvetleri için bir üsse dönüştürülmesi de düşünüldü. Burada 7 Ağustos 1638'de Türk, Cezayir ve Venedikliler arasında şiddetli çarpışmalar oldu ve sonuçta Venedikliler şehre girdiler ve Cezayir korsanlarını büyük zarara uğrattılar. Bunun üzerine durum, Bağdad seferinde bulunan IV. Murad'a bildirildi. Hiddetlenen padişah, önce Osmanlı ülkesinde bulunan bütün Venediklilerin katlini emretti. Öfkesinin yatışmasından sonra padişah Avlonya'daki Sadrazam Kaymakam Musa Paşa'ya gönderdiği fermanla Venedik Balyosu'nun tutuklanmasını ve Cumhuriyet'le olan ticari ilişkisinin kesilmesini, İsplit İskelesi'nin kapanmasını emretti. Padişah seferden döndükten sonra, Venediklilere karşı karadan ve denizden büyük bir sefer hazırlığına girişti. Padişahın ölümü ve Sultan İbrahim'in tahta geçmesi üzerine Venedik Cumhuriyeti, biraz cüretlendi. Bunun üzerine Sadrazam Kara Mustafa Paş, kuvvetli bir donanma hazırlamaya karar verdi. İstanbul ve diğer tersanelerden büyük miktarda gemi siparişi vererek büyük bir donanma oluşturdu. Yapılan bütün girişimler Osmanlıların bu faaliyetni önleyemedi ve sonuçta Venedikliler'e karşı savaşa karar verildi. Avlonya, kesin olarak bir Türk şehri haline girmesi, ancak 1690'dan sonra mümkün oldu.

Avlonya, Osmanlı yönetiminde Rumeli eyaletine bağlı bir sancak merkezi oldu. 1706 yılında Avlonya Sancağı dahilinde kaza ve köylerde bulunan Cizeyeye tabi reayanın bazılarının Arnavud Beyzadeleri hikaye ederek Cizyeye vermediler, bu durumda Cizyenin emin birine karar verilmesine karar verildi. (Nisan 1706

Avlonya, 1867 Vilayet Teşkilatı Nizamnamesi'nden sonra Yanya İlinin Berat Sancağı'na bağlı bir ilçe merkezi haline getirildi ve bu durumunu Balkan Savaşı başlarına kadar sürdürdü. Arnavutluğun bağımsızlık ilanından (28 Kasım) sonra 4 Aralık 1912'de ilk Arnavutluk Milli Meclisi Avlonya'da toplandı ve geçici hükümet burada kuruldu.

1780 yılında Avlonya Sancağı Mutasarrıflığı ve Derbentler başbuğluğuna atanan Kurt Ahmed Paşa, Osmanlı Devleti'nin Rusya ile savaşa girmesi üzerine çok sayıda piyade ve süvari askeri toplayarak sefere çıkmak üzeri orduyu Hümayuna katıldı. (12 Ekim 1787)

Şehirde tek kubbeli güzel bir camii vardır. Mimarisi bakımından klasik Türk mimarisi uslubundadır.

Osmanlı İmparatorluğu zamanında Avlonya'ya hükümet konağı (1876) ve değirmenler (1877) yaptırılmış, 1866 yılında da Latinler için bir kilise yapılmasına izin verilmiştir.

Avlonya, bugün Arnavutluk'un güney bölümünde bir liman bölgesi olup, aynı adı taşıyan ve 1448 kilometrekare yüzölçümü bulunan ilin merkezidir.

Arnavutluk’un Osmanlılar açısından bir diğer önemli şehri de İşkodra. Bu kuzey şehri Geg (Gegaların) merkezi. Bilindiği gibi Arnavutluk’ta kuzeyde oturanlara "Geg", güneydekilere "Tosk" (Toska) denir. Ülkenin çoğunluğu Müslüman olmasına rağmen (yüzde 70 civarı), kuzeyde Kotalik, güneyde Ortadokslar dinamik birer azınlık grubu olarak yaşar.

Kuzeydeki Katoliklerin "malesor" denilen feodal sisteme hala sadık Katolik aşiretler şeklinde yaşadıkları bir gerçektir. Osmanlıların son yüzyılda çok uğraştığı bu dağlar (mal: dağ, Malesor: dağlı) zaman zaman İtalya ve Avusturya tarafından desteklenmiş ve Osmanlı’ya karşı kışkırtılarak isyan ettirilmiştir.

Batı’da İşkodra’dan, doğuda Peskopi’ye kadar, kuzeyde Kukes’ten güneyde Mat’a kadar bu bölgeye "Malesi" denir. Lezha’dakilerin yüzde sekseni, Koptik’tekilerin yüzde doksanı ve yine Büyük Malesi’nin, Mirdita’nın yüzde yüzü Katoliktir. Kukes’te müslümanlar çoğunluğa geçerler. Mt’ın hemen hemen tamamı Müslümandır. İşkodra şehir merkezinde ise sadece yüzde kırk Katolik olmasına rağmen, Belediye Başkanı Katoliktir. Son yıllarda Koplik’ten ve Büyük Malesi’den İşkodra’ya çok sayıda Katolik gelip yerleşmektedir. Bu durum tarihi şehrin demografik dengesini bozmakta, sıkıntılar ortaya çıkmaktadır.

İşkodra’da İtalyanlar başta olmak üzere Katolik ülkelerin misyonerlik faaliyetleri son derece yoğundur. İşkodra şehir merkezinde yalnız Müslümanların Büyük Ebubekir Camii olmasına karşılık; iki büyük kilise, üç İtalyan Katolik okul, on civarında misyoner eğitim merkezi bulunur. Nobel ödülü de alan meşhur Rahibe Teresa’nın Arnavut asıllı olması Vatikan’ın Arnavutlar üzerinde özel çalışmalar yapmasına yol açmıştır.Kuzeyin İtalyan nüfuz ve hakimiyet sahasına girmesi dolayısıyla İşkodra, Arnavutluk ‘ta İtalya ve Vatikan’ın bir ileri karakodu durumuna dönüşmesine yol açmıştır.

Arnavut Demokrat Partisi’nin başkanı Sali Berisa, Müslüman bir kuzeyledir. Ama Katoliklerin hükümette, mecliste önemli ağırlıkları ve Katolik kodrları bulunmaktadır. Hükümetteki etkili isimlerden Zek Preçi, Cumhurbaşkanı Recep Meydanı’nın eski yardımcısı Preç Zogaj, Gençlik Kültür ve Spor Bakanı Edi Rama Katoliktir. Ayrıca Giergi Fista gibi önemli Katolik Arnavut Şairlerin tesiri edebiyat dünyasında sürmektedir. Günümüzde de Frok Çupi gibi Katolik medya ileri gelenleri vardır. En önemlisi de "Caritas" isimli İtalyan misyonerlik kuruluşu kuzey Arnavutluk’ta Katolik-İtalyan tesirinin artması için yoğun çalışmalar sürmektedir.

Bütün bunlara karşılık Osmanlı Arnavutlarından Sünni-İslam kültürünün mümessillerinden sadece İşkod müftü Sabri Koçi kalmıştır. İşkodra’da İskenderiye Camii ve Kurşunlu Camii’nin bakımlarının ve tamiratlarının tam olarak yapılmaması, yüzlerce yıllık Türk hakimiyetinin sündüğü bu bölgede yavaş yavaş yakında esamimizin okunmayacağının bir işareti gibi gözükmektedir.

MERAKLISINA NOTLAR

1. Osmanlı Devleti Arnavutluk coğrafyasına tarihi, kültürel ve stratejik yönden çok önem vermişti. Arnavutlar İslamiyet’le Türkler vasıtasıyla tanışmışlar, din-i mübin’e Osmanlılar sayesinde girmişlerdi.Bu beraberlik yüzlerce yıl devam etmiş, Osmanlı Türkleri Harbi sonuna kadar Arnavutları yalnız bırakmamıştır.

Yazıda söz konusu edilen İskodra, Hasan Rıza Paşa tarafından kahramanca savunulmuş ve Paşanın şahadeti sonucunda 26 Nisan 1913’te dört yüz elli yıl kadar Türk egemenliğinde kalan İşkodra şehrine veda edilmiştir. Bundan sonra büyük devletlerin baskısıyla onlar da ayrılmışlardır.

2. Arnavutluk’taki bir diğer Osmanlı müstahkem mevkii de Yanya şehriydi. Şu anda Yunanistan’da bulunan bu şehir güney Arnavutluk’un sancak merkezidir. Pindus sıradağlarının batısında bulunan bu epir şehri Balkan savaşında Türk kahramanlığının unutulmaz örneklerini sergilemiştir.

9 Ekim 1431 yılında Türk hakimiyetine giren Yanya, 6 Mart 1913 yılında Yunanlılara geçmiştir.Kuzeyin Katolik olmasına karşın, güney Arnavutluk Hıristiyanları Ortadoks’tur ve Yunanistan’ın önemli bir tesiri bu bölgede kendisini gösterir.

Arnavut Sosyalist Partisi Liderinden Başbakan Fatos Nano, Dışişleri Bakanı Pascal Milo Ortadoks olup, Yunan taraftarları olarak bilinirler. Yunanistan’ın güney Arnavutluk’a yönelik Pan-hellenik faaliyetleri bu bölgede uzun süreden beri sürmekte ve dikkatle izlenmektedir.

Yunanistan bölgede bulunan Arnavutların Ortadokslarının "Grek" asıllı olduklarını ileri süren bir politika izlemekte ve hem siyasi, hem kültürel yönden Ortadoks Arnavutları süratle asimile etmektedir. Buna karşılık, Yunanistan’da, da "Yanya" yani güney Epir’de Arnavut milliyetçiliğini ön plana çıkaran "Çamarya" isimli bir hareket bulunmaktadır. Anlaşılan odur ki Arnavutluk’un güneyi ve Yunanistan’ın kuzeyi yani Epirus bölgesi her ülke için de karşılıklı birer irredanta olmaya devam edecek ve bu mücadele şimdilik su altında gizli gizli sürecektir.

3. Yukarıdaki konunun askeri cephesi için tarihi açıdan iki kaynak tavsiye ediyoruz; "Yanya Savunması ve Esat Paşa" (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Hazırlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlığı ); İskodra Savunması ve Hasan Rıza Paşa (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Hazırlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Bakanlığı).

OSMANLI ŞEHRİ İŞKODRA'DA TARİHİ TÜRK ESERLERİ

İşkodra kendi isteği ile Osmanlı yönetimine girdi Arnavutluk'daki gezimiz İşkodra’da devam ediyoruz. Asırlarca Osmanlı medeniyetinde kalan İşkodra'da bir birinden güzel tarihi Türk eserleri yok olmuş. Mostar Köprüsüne benzeyen Kiri nehri üzerindeki BES adını taşıyan Taşköprü görülmeye değer. , camiler, kale ve diğer eserler Osmanlı medeniyetini gösteriyor. Kaledeki tarihi caminin yıkık haline üzülüyoruz. Anadolu Belgesel Yayıncılık ve Devr-i Alem TV programı olarak İşkodrada araştırmalar yapıyoruz. Osmanlı İmparatorluğu'na ilk kez 1392'de yapılan akınlar sonucu Prens'in , Yıldırım Bayezid'e bağlılığını bildirmekte bağlanan İşkodra kısa süre sonra Macarların eline geçtiyse de , Niğbolu Zaferi'nden sonra (1396) Osmanlılar şehre yeniden sahip oldular. 1401'de Prens tarafından şehir Venediklilere satıldı. 1409'da Macar Kralı Zsigmond (Sigismund) tarafından işgal edildi. 1444'te Firuz Bey tarafından ele geçirilerek, Venedik Cumhuriyetine teslim edildi. 1455'te Evrensoğlu İsa Bey tarafından İşkodra , kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı ise de, şehir bir kaç kez yine el değiştirdi. 1467'de Rumeli Beylerbeyi Mahmud Paşa büyük bir ordu ile gelerek , burasını işgal etti. 1468'de Kuzey Arnavutluk'la birlikte Osmanlı egemenliği tam olarak yöreye yerleşti ve böylece Rumeli Beylerbeyliği'ne bağlı bir sancak haline getirildi. Arnavutluk'la süregelen savaşlar sonunda bölgede İslamiyet geniş ölçüde yayıldı ve birkaç boy hariç , İşkodra ve çevresi halkı , islamiyet'i kabul etti. XVIII. yüzyılda zorbaların eline geçti. 1706'da isyan eden Karacadağ halkından bir kısmı dağlık yerlerden aldırılarak, ovalık yerlere yerleştirildiler. Buşet köyünden Mehmed Bey bölgeye hakim oldu ve bab-ı Ali kendisine sadrazamlık vererek İşkodra Valiliği'ne atadı. Böylece Kuzey Arnavutluk’a hakim olan Buşuatlar, Avusturya ve Venedik ile siyasi ilişkiler kurmaya başladılar.

RUSLAR İŞKODRA’DA

Mehmed Paşa'nın yerine geçen Mahmud Paşa Ruslarla siyasi ilişki kurmaya başladı ve Katerine Li'nin teşvikiyle bölgede isyan etti. Ancak Gazi Hasan Paşa'nın müdahalesiyle 1779'da ayaklanma bastırıldı. Mahmut paşa antlaşmaya göre tekrar İşkodra valiliğine bırakıldı. 1786'da Venedik topraklarına saldırıya kalkışması Mahmud Paşa'nın idamını gerektiren bir sebep oldu. Bunun gereğini yapmak için harekete geçen Elbasanlı Kurt Ahmed Paşa , İşkodra'yı kuşattıysa da, yenilgiye uğrayınca çekilmek zorunda kaldı. Mahmud Paşa'nın 1788'de Karadağ'da öldürülmesiyle İşkodra yeniden Osmanlı İmparatorluğu'na bağlandı. 1810 yılında Sırplar , Ruslarla anlaşarak yeniden isyan etiler. Bunun üzerine Bosna tarafından asker toplanarak isyancıların üzerine gidildi ve isyan bastırıldı. 1832'de Reşid Mehmed Paşa'nın Mustafa Paşa'yı teslim alışıyla yerli valilere son verildi.

1871 yılında İşkodra'da bulunan askeri kuvvetler azaltıldı. 3 Rebiülevvel 1285( 24 Haziran 1867/6Cool tarih ve 1474 sayılı Meclis -i Mahsusa iradesiyle Üsküp vilayetiyle birleştirilerek, Merkez, Prizren ve Debre sancaklarından ibaret bir vilayet merkezi oldu. Klementi, Hotti, Skrielli, Kastrati ve Pilati kabilelerinn yaşadığı merkez ilçede 4 bin 140 hane Müslüman, bin 730 hane Latin ve 370 hanede Ortadoks vardı. İşkodra şehri ise 2 bin 500 hane Müslüman, 900 hane Latin ve 100 hane de Ortadoks idi. 1 Mart 1876 yılında halk Bab-ı Ali'ye bir mektup göndererek, İşkodra'nın vilayet olmasından dolayı teşekkürlerini arzettiler.

İŞKODRA HALKI TÜRKİYE’YE GÖÇ EDİYOR

1876'de İşkodra Derviş Paşa'nın karargahı oldu. Burada Midritlerin çıkardıkları isyanlar bastırıldı; sonra da Karadağ Savaşı'nda önemli merkezlerden biri oldu. 1877'de İşkodra vilayeti küçültüldü, ufak bir vilayet haline getirildi. Aynı yıl Osmanlı Meclisi'ne milletvekili gönderen 29 seçim bölgesinden biri oldu. 1881'de ilçe yapıldı.1908 teşkilatında ise , merkez ve Draç sancaklarından meydana gelen bir vilayet haline getirildi. Balkan Savaşı'nda İşkodra Hasan Rıza Paşa komutasında kendisini kahramanca savundu ise de, Esad Paşa Toptani'nin Hasan Rıza Paşa'yı şehit etmesi üzerine 13 Nisan 1913'te teslim oldu. Böylece Türk egemenliği sona eren İşkodra , Birinci Dünya Savaşı'nda 27 Haziran 1915 Avusturya - Macaristan birlikleri, İkinci Dünya Savaşı'nda ise İtalyanlar tarafından işgal edildi. Bugün Arnavutluk Cumhuriyeti'ni oluşturan 10 idari bölgeden birinin merkezi olan İşkodra'da son nüfus sayımında Müslüman nüfus 50 bini aşmaktaydı. Ancak, Osmanlı egemenliğinin burada son bulması üzerine halkın çoğu Türkiye'ye göç etmiş, burada çok az bir nüfus kalmıştır.

İŞKORDA’DA OSMANLI ESERLERİ

Osmanlı devrinin son yıllarda İşkodra'nın 1500 dükkan, 1 kapalıçarşı, 1 bedesten, 40 kadar cami, 2 medrese, 1 ortaokul ve 1 kütüphane vardı. Osmanlı İmparatorluğu'nun yönetimi süresince İşkodra'da mevcut bir çok yapılan onarımları gerçekleştirilmiş, bir çok , kilise ve diğer yapı yeniden yaptırılmıştır. Bunlara örnek vermek gerekirse , aşağıda tarihleriyle sıralanan onarım yapıları sayabiliriz:

1769 yılında Podgoriçe, Espozi ve Zabik kaleleri onarıldı. Drin Nehri üzerindeki köprünün (1866)ve diğer köprülerin (1901) , onarımları yapıldı.1834'te bir kışla , 1855'te ve 57'de bir rüştiye mektebi, 1861'de Bugoviçe kasabasındaki bir kışla 1865'te 4 sıbyan mektebi, 1867'de askerler için hastane, Podgoriçe kasabasında bir kışla ve hastahane, 1870'te İşkodra'da yeni bir hastahane, 1883'te gümrük binası, Tuz Kasabasında bir cami (1892) İşkodra, Les ve Tuz kasabasında 10 mektep, bir mescid (1892), 1905 yılında ise Müslüman çocuklar için bir okul yaptırıldı.

İŞKODRA’DA OSMANLI HOŞGÖRÜSÜ

İştodra'da yaşayan Hıristiyanlar içinde , kilise okul ve diğer yapıların onarım veya yenilenmesine Osmanlı hükümetince izin verilmiştir. Bunları XIX. yüzyıl ikinci yarısından itibaren tarihleriyle aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz;

Avusturyalılar için bir Katolik kilisesi (1855) Zoyçe köyüne bir Katolik kilisesi (1858) Zadrime kazası Zaviye Köyüne Latin Kilisesi (1858) Rasi köyüne Aya Yani Prodmoros (1859) Barkazasına Aya Nikola (1859) sancak merkezine Aya Aleksandr adı Rum Kilisesi (1859), Kastıran kazası Beyza köyüne (1859), İspiç köyüne Latin kiliseleri (1860) Boşet köyüne Katolik kilisesi (1863) Ülgün kazası Akçabel köyüne Latin Kilisesi (1873) Akud köyüne Katolik Kilisesi (1892) Rum cemaati kız ve erkek çocukları için mektep (1893) Zadırma köyüne Katolik kilisesi, (1895) Veli Boya köyüne papaz ikametgahı (1896) Leon kazası Eşfiz köyüne Latin Kilisesi (1902) İl merkezine Latin sanayi mektebi (1902) ve Latin Eytamhanesi ile sanayi mektebi (1909) yapıldı.

İşkodra'daki (1896) ile Payan (1898) ve Dayiç köylerindeki Latin Kiliselerinin (1899) Leş kazasındaki Katolik kilisesinin (1899) Şeldıpa köyündeki Latin Kilisesinin (1902) onarımlarına izin verildi.

KURŞUNLU CAMİİ’Sİ YOK OLAN MEDENİYETE AĞLIYOR

Osmanlı dönemi yapılarından olan ve halen İşkodra'da viran olarak mevcut Kurşunlu Camii , buradaki Buşatlılar ailesi adına yapılmıştır. Camiin kubbeleri kurşunla kaplı olduğu için; halk arasında Kurşunlu Camii" demek olan "Dschamia Plumit" adı ile anılmaktadır.

Cami, yapı şekli bakımından İstanbul Sultan Camiilerinin kopyası niteliğini taşımaktadır. Esas camii kare biçimli olup, üstünde oransız derecede yüksek penceresiz sekiz köşeli kasnağa oturan kubbesi vardır. Mihrap son devir Osmanlı camilerinde görüldüğü gibi, dışarı taşkın bir bölümün içindedir. Kale'den kurşunlu caminin sulara gömülü hali bizleri derinden üzüyor. Burada sulara gömülen ve yok olan sade bir cami değil Muhteşem Osmanlı medeniyeti. Türkiye kendi kültür değerlerine sahip çıkmalı.

Evet İşkodra’yı yazı ili anlatmak çok zor. Sizlerin de birgün yolu İşkodra’ya düşerse bizim gibi önce kaleye çıkıp,İşkodra şehrini, Gölü, nehirleri ve Adriyatik denizi üzerinden batan güneşi seyredip. Şanlı tarihimizi, muhteşem kültür ve medeniyetimizi düşünün. Kale içindeki tarihi Osmanlı Türk camisi'nin perişan haline üzülüp Kültürümüze nasıl sahip çıkabiliriz sorusunun cevap arayınların. İşkodra gezimizde Osmanlı kültürünü yaşatan bir çok dost tanıdık. bir çok yeri ziyaret ettik. İşkodra’daki dostlarımızı unutmayacağız.Gönlümüz İşkodra’da kalarak ayrılıyoruz.

BEYAZ ANLAMINA GELEN OSMANLI ŞEHRİ BERAT’DAYIZ..

Bugün Osmanlı mimari kimliğini muhafaza eden Berat ; XIII. yüzyılda Sicilya'nın, sonra Napoli'nin , XIV. ve XV. yüzyılda da Musaki ailesinin yönetimine giren şehir , daha sonra Osmanlı yönetimine girdi ve Balkan Savaşı'nda İmparatorluk'tan ayrıldı. Burası Osmanlı yönetiminde iken kaza dahilinde bir sancak merkezi idi. 1887 yılında Hıristiyan halk ayaklanmaya başlamış, ancak bu ayaklanmalar, alınan önlemlerle zamanında bastırılmıştır.

Şehir , XV. yüzyıldan kalma camii ve eski Türk kalesiyle ünlüdür. Günümüzde sağlam olarak kalan Kurt Ahmed Paşa Köprüsü, Derbendler Başbuğu Kurd Ahmed Paşa tarafından olup, köprü ayakları ortasında büyük boşaltma gözleri , bunların sağ ve solunda, küçük boşaltma gözleri vardır. Bina kapısı üzerinde "Kurt Ahmed Paşa adını taşıyan bir kitabe vardır ve üzerinde 1784/85 tarihi yazılıdır. Ayrıca Berat'ta Kurd Ahmed Paşa Camii Tekkesi ve türbesi de bulunmaktadır.

Berat'da Osmanlı döneminde yapılan Meryem Ana Kilisesi, 1891 yılında yapılmıştır. Berat Sancağı'na bağlı Bayaka köyünde bulunan bu kilisenin yapımında, Osmanlı hükümeti gerekli maddi kolaylığı da göstermiştir.

Berat bugün , Orta Arnavutluk'ta aynı adla anılan bir bölgenin yönetim merkezi olan , 11 bin 900 nüfuslu bir şehirdir.

BERAT ŞEHRİNDE OSMANLI'YI ARAMAK

Berat yahut Osmanlı deyişiyle "Arnavut Belgrad’ı şahane. Tam bir Osmanlı şehri, Arnavutluğa gelip de beyaz anlamına gelen Berat'ı görmeden gitmek büyük bir eksiklik. Zeytin ağaçları ve çam ormanlarının arasından geçerek Berat kalesine çıkıyoruz. Kale içindeki evler Antalya ve Alanya kale içindeki evleri andırıyor. Berat kalesinde yıkık cami gönlümüzü yaralıyor. Minaresinin yarısı yıkılan Kırmızı cami tarihin izlerini taşıyor. Kele'den Berat şehri çok güzel görünüyor. Tarihi Osmanlı evlerinin arasındaki Arnavut kaldırımı döşeli sokaklarda gezerken tarihi geçmişi düşünüp zaman tünelinde yolculuğa çıkıyoruz.

Osum Nehri üzerinde Kurt Ahmet Paşa köprüsünden geçip, kıyısından kaleye doğru tırmanıyoruz.Safranbolu’da gibiyiz.Kale yamacındaki evler bizim Anadolu evlerinden farksız.Ve son derece iyi korunmuş .On altıncı yüzyıldan kalma Kurşunlu Camii’ni, Beyazıd Han Camii’ni, Bekar Camii’ni, İbrahim Paşa Camii’ni Görüp Halveti Tekkesi’ne gidiyoruz. Sütunlu, revaklı taş işlemesi göze çarpan mükellef bir dergah. Şu anda faal değil. Kale üzerinde bir Osmanlı konağının restorant-kafeterya olarak işletiyorlar. Arnavutluk’ta sanki on dokuzuncu yüzyıldan kalma bir Osmanlı şehrindeyiz.

Berat şehrindeki camileri ziyaret ediyoruz. Bekar - Esnaf caminde öğlen,Beyazıt Han camisinde ikindi namazı kılıyoruz. Camilerin içi görülmeye değer. Cami çevresindeki tarihi Osmanlı mezarları, Suyu akmayan çeşme bizleri derinden etkiliyor.

BAŞKENT TİRAN’DA YOK OLAN ESERLER

Başkent Tiran büyük bir şehir. Her yerde faaliyet var. Büyük bir yatırım hamlesi yapılıyor. Şehir merkezindeki Gökdelenin üstünden şehri kuşbakışı seyrederken Tiran'ın planlı ve muhteşem bir şehit olduğu görülüyorum. Komünist dönemde Enver Hoca'nın Evinin bulunduğu bu bölge halka kapatılmıştı. Bugün Enver Hocanın evi devlet misafirhanesi olarak kullanılıyor. Evin önünde fotoğraf ve belgesel çekerken geçmişi düşünerek, Acaba geçmişde bu işi yapsak bize ne olurdu? sorusunu kendimize soruyoruz.

Bir zamanlar köy olan Başkent Tiran Osmanlı döneminde İşkodra vilayetinin Draç Sancağı'nda bir kaza merkeziydi. Tiran, XVII. yüzyıla kadar küçük bir köy olarak katıldı. İştodra Valisi Süleyman Paşa zamanında gelişmeye başladı. Süleyman Paşa şehirde iki cami yaptırdı. İskelesi olan Draç'a iyi bir kara ve demiryoluyla bağlı olan Tiran bugün, Arnavutluk Cumhuriyeti'nin başkentidir. Tiran'daki en önemli Osmanlı eser, şehir merkezindeki Ethem Bey Camii'dir. Tek kubbeli büyük bir eser olan bu camiin içi, Arnavutluk ve Makedonya'nın bazı kesimlerindeki zevke uygun olarak renkli ağır kalem işi nakışlarla tamamen süslenmiştir. Burada Osmanlı devrine ait 3 gözlü, Tabakhane Köprüsü bugün hemen hemen toprağa gömülmüştür.

Ethem bey camisi ve saat kulesini ziyaret ediyoruz. Enver hoca döneminde müze olan bu cami eşsiz süsleme sanatına sahip. Cami içinde çekimler yapıp burada yaşayan Türk vatandaşları ile konuşuyoruz.

ADRİYATİK SAHİLİ'NDEKİ OSMANLI'NIN SANCAK MERKEZİ DRAÇ (DURUS)

Kültür ve medeniyet tarihimize giren güzel bir söz var " Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyası Coğrafyası " bu sözcük bugün herkesin dilinde Ancak kaç kişi Adriyatik sahiline gitti. Arnavutluğa geldikten sonra sürekli rehberimize Adriyatik sahiline ne zaman gideceğimizi sorup durdum. Benim bildiğim Osmanlı Sancak merkezi Draç'ın adı Durus olmuş.Güneş batarken geldiğimiz Draç'da Adriyatik sahilinden güneş batımı ve sahilin muhteşem manzarası'nın belgeselini çekerken kendimi tarihin derinliklerine yolculuğa çıkarıp Çin Seddi’ni düşünüyoruz.

Bugünkü adı Durus olan Osmanlı Sancak merkezi Draçla ilgili bilgiler vermek istiyorum. Uzun süre Osmanlı İmparatorluğu yönetiminde bir iskele durumunda olan Draç, 7 Temmuz 1880'de Sancak haline dönüştürüldü.

Marre nga: GEÇMİŞ'DEN GÜNÜMÜZE ARNAVUTLUK TARİHİ